Vervet Maymunu (Chlorocebus pygerythrus)

Vervet maymunları (Chlorocebus pygerythrus), uzun kuyruklara sahip bir primat türüdür. Dişilerde kuyruk uzunluğu 50-65 cm iken erkeklerde ise 60-75 cm'dir. Yetişkin bir erkek vervet maymunu, 100-130 cm uzunluğunda ve 4-8 kg ağırlığındayken yetişkin dişi, 95-110 cm uzunluğunda ve 3,5-5 kg aralığındadır. Genellikle ağaçlarda uyurlar fakat beslenmek ve sosyal amaçlar için yerde de zaman geçirirler. İki ayak üzerinde durabilirler. Özellikle bir şeye dikkat kesildiklerinde veya tımarlanırken iki ayak üzerinde durdukları görülebilir. Yetişkin vervet erkekleri, oldukça dikkat çekici, turkuaz renkte genitallere sahiptirler. Ortalama 15-20 yıl yaşarlar.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Vervet maymunları (Chlorocebus pygerythrus), "yeşil maymun" anlamına gelen Chlorocebus cinsinin altında yer alan bir eski dünya maymun türüdür. Bununla birlikte altı türe ayrılan Chlorocebus cinsinin tamamı da (Chlorocebus aethiops, Chlorocebus cynosuros, Chlorocebus djamdjamensis, Chlorocebus sabaeus ve Chlorocebus pygerythrus), genel olarak "vervet" olarak da adlandırılmaktadır. Türün konumu tartışmalı olduğundan bazı yerlerde, Cercopithecus pygerythrus olarak sınıflandırıldığı da görülmektedir.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Orta ve Güney Afrika'da doğal yaşam alanları olan vervetler, bazı Asya ülkelerinde de görülmektedir. Hem arboreal (ağaçlarda yaşayan) hem de terrestrial (karada yaşayan) hayvanlardır. Ormanlık ve çalılık alanlarda yaşadıkları gibi köy ve kasabalara yakın alanlarda da yaşayabilirler. Bu açıdan habitat yelpazeleri oldukça geniştir.

Elif Karakoç, Güney Afrika

Popülasyon ve Koruma Statüsü

Vervet maymunları, IUCN listesine gore "en az tehlikede olan tür" statüsünde yer almaktadır; fakat popülasyon sayısı giderek düşmektedir. Afrika çalılıklarından veya ormanlarından çıkıp köy yaşamına bile adapte olan vervet maymunları bulunmaktadır. Ne yazık ki maymunların bu alanlarda yaşaması, insan-maymun ilişkisi açısından zararları da beraberinde getirmektedir. İnsanlar ile aynı besinleri tüketebildikleri için tarım alanlarına girip beslenebilirler. Bununla birlikte, turistlerin ellerindeki yiyecekleri çaldıkları da bilinmektedir. Özellikle Afrika kıtasında, yerleşim alanlarına yakın yaşayan vervetler, insanların yiyeceklerini çaldıkları için kötü bir üne sahiptirler.

Davranış ve Etoloji

Sosyal ve Cinsel Yaşam

Vervet maymunları, gruplar halinde yaşarlar. Gruptaki birey sayısı 8'den başlayarak 100'e kadar çıkabilir. Bu gruplar, genellikle farklı ailelerden ve gruba göç eden yetişkin erkeklerden oluşur. Bir aile ise genellikle yetişkin dişiler, onların yavruları ve gençlerden oluşur. Yetişkin erkekler genellikle grubun biraz daha dışında bulunurken gençler ve yetişkin dişiler birbirlerine daha yakın bulunurlar. Çiftleşme döneminde ise yetişkin erkekler, grubun merkezinde daha çok yer almaya başlar. Vervet maymunları, tek eşli değillerdir; farklı partnerler ile çiftleşebilirler. Yaklaşık 7 aylık bir hamilelik süresi olan dişiler, bebeklerine karşı oldukça korumacıdır.

Elif Karakoç, Güney Afrika

Anneler, bebeklerini 1 yaşına kadar emzirirler. Bu yaşa kadar bebekler, annelerine oldukça bağlıdır. Fakat bu süreçte, gruptaki diğer dişiler de bebeklerle ilgilenebilir. Her ne kadar diğer yetişkin dişiler bebekleri tımarlama, taşıma gibi aktivitelerde yer alsa da bebekler yalnızca annelerinden süt emer. Süt emme, ortalama olarak bir yaşından sonra sona erer. Bu süreçten sonra bebekler, daha bağımsız hale gelir. Gençlik dönemindeki dişiler 4 yaşına geldiklerinde veya bebek sahibi olduklarında erişkinliğe geçmiş sayılırlar. Özellikle 4 yaşına yaklaşan genç dişiler, bebeklerle ilgilenmeye (kucaklama, tımarlama, çağrılara cevap verme) başlar. Ekekler 4 yaşına geldiklerinde ise sub-adult kategorisinde yer alırlar. Bu yaşta, gruplarından ayrılıp (İng: "disperse") başka gruplara katılırlar. Dişiler ise genellikle hep aynı grupta kalır.

Elif Karakoç, Güney Afrika

Tımarlama

Tımarlama, sosyal yaşamın büyük bir parçasıdır. Bir bireyin, diğeri üzerindeki kene vb. parazitleri ayıklama işlemine tımarlama denir. Yalnızca aile içerisinde değil, grubun tüm bireyleri arasında hatta gruplar arasında bile görülür. Tımarlama yalnızca karşılıklı menfaat işlemi (temizlenme ve temizleme) değil, aynı zamanda bir iletişim çeşididir. Vervet maymunlarında bulunan sosyal hiyerarşi ve ilişkiler, tımarlamada kendini göstermektedir. Örneğin dominant olan dişi, genellikle gruptaki tüm bireyler tarafından tımarlanırken daha düşük statüye sahip olan birey, diğer maymunlar tarafından daha az tımarlanır. Bu yüzden statü değişimleri ve bireylerin birbirine olan yaklaşımı da kendini en çok tımarlamada belli eder. Bunun dışında tımarlama, grubun stres seviyesini azaltmada ve ödüllendirmede de kullanılır. Başka bir vervet grubu ile karşılaşma esnasında ve sonrasında aynı gruptaki bireylerin birbirlerini aynı anda tımarladığı gözlemlenmiştir. Bu tür stresli zamanlarda kendini kaşıma eylemi de ayrıca artar. Aynı zamanda bu karşılaşmalar sırasında, alan savunması yapan ve kendini gösteren bireyler, diğer bireyler tarafından tımarlanarak ödüllendirilir. Bu tür ödüllendirmeler, grup içi anlaşmazlıklar sonrasında da birbirini destekleyen bireyler arasında kendini gösterir. Sonuç olarak tımarlama, sosyal ilişkilerin biçimlenmesinde ve dışavurumunda büyük bir rol oynar.

İletişim

Vervet maymunları ile ilgili en ilginç özelliklerden biri de kompleks iletişim yetenekleridir. Özellikle Vervet maymunlarının alarm çağrıları üzerine birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar sonucunda, vervet maymunlarının farklı avcı türleri için farklı alarm çağrıları kullandıkları gözlemlenmiştir.

Vervet maymunlarını avlayabilecek çok sayıda yırtıcı kuş ve avcı hayvan vardır. Ayrıca bölgelerinde, onları avlayamayacak olan fakat avlayabilecek bazı diğer kuşlara benzeyen de kuşlar vardır. Yetişkin vervetler, farklı kuşlar için farklı çığlıklar ve sesler kullanırlar. Vervet maymunları, bu kuşların ve diğer avcıların her birini bilip ayırt etmek zorundadırlar. Yoksa hatalı çığlıklar atabilirler ve beslendikleri yerden kaçarak ellerinde kaynakları yitirebilirler. Bu, evrimsel açıdan ölümcül bir hatadır.

Yaşadıkları habitat içerisinde vervet maymunları için tehlikeli olan üç avcı türüne (kartal, yılan ve leopar) verdikleri tepkiler gözlemlenmiştir. Bu gözlemler sonucunda maymunların, her bir kategorideki avcı için farklı akustik özelliklere sahip alarmlar ürettikleri ve aynı zamanda farklı davranış biçimleri sergiledikleri görülmüştür (kartal alarmında, sık dalların arasına saklanmak; leopar alarmında, yüksek ağaca tırmanmak; yılan alarmında ise ağaçtan yere bakmak). Avcı alarmının vervetlerde bu kadar zengin olmasının nedeninin ise hayatta kalmak için farklı avcılara karşı farklı kaçış tutumları sergilemeleri gerekliliği gösterilmektedir.

Bu davranış vervetler için son derece hayati olduğu için, yavru vervetler de bir çeşit eğitim sürecinden geçerler. Fakat bu eğitim süreci, deneyimli olanların deneyimsiz çaylaklara "Bakın şu hayvan gelirse şöyle, bu hayvan gelirse böyle çığlık atacaksınız." diye dikte etmesi şeklinde olmaz! Bunun yerine, yavruların çeşitli kuşlar gördüklerinde "içlerinden geldiği gibi" (genellikle genlerin şekillendirdiği doğrultuda) çığlıklar atmasına izin verirler. Ancak bir yavrunun attığı uyarı çığlığının sürü tarafından dikkate alınması için bir veya birkaç yetişkinin de aynı çığlığı atması gerekir. Yoksa sürü harekete geçmez.

Bu sayede vervet maymunlarının yavruları, doğru çığlıklar attığı zaman yetişkinler tarafından teşvik edilirler ve sürü ona göre hareket eder. Böylece doğru zamanda doğru tip çığlığı attıklarını yavrular öğrenebilmiş olur. Eğer ki hatalı çığlık atarlarsa, yetişkinler onları desteklemez ve böylece kimse harekete geçmez. Bu, yavruların hatalı bir zamanda veya hatalı bir tipte bir çığlık attıklarını anlamalarını sağlar. Böylece ortada bir "dikte" süreci değil, bir "davranışı deneyimle anlatma" olayı yaşanır.

Buna rağmen bazı araştırmacılar, bu alarm çağrılarının, dışarıdaki bir referansa işaret etmediğini fakat yalnızca duygusal uyarılma sonucu bireyin içsel durumunu dışavuran sesler olduğunu savunmaktadır. Fakat alarm veren bazı maymunların kaçış davranışı sergilemesi, bu alarmların duygusal boşalmadan fazlası olduğunu yönündeki görüşü güçlendirmektedir. Literatürde bu tartışma, "intentionality" yani "hakkındalık/yönelimsellik" olarak geçmektedir.

Bu konu hakkındaki bir diğer tartışma konusu ise alarm çağrılarının ne anlama geldikleri yönündedir. Farklı bölgelerde yapılan çalışmalar göstermiştir ki bu alarmlar yalnızca bu üç türdeki tehlike için değil daha genel (sürüngen, kuş, karasal tehdit) bağlamda kullanılmaktadır. Bazıları bu çağrıların, "kartal", "leopar", "yılan" gibi türlere işaret etmek yerine "kaç", "saklan" gibi daha genel anlamlara gelen çağrılar olduğunu savunmaktadır. Bununla birlikte, yanlış alarmlar da genellikle gençler ve bebeklerde yaygındır.

Elif Karakoç, Güney Afrika

Vervet maymunları aynı zamanda zengin bir ethograma sahiptir. Mimik ve jestler, vervet iletişiminde önemli bir rol oynar. Örneğin bir uyarı çeşidi olarak vervet maymunları, kaşlarını kaldırarak karşısındakine dik dik bakar. Başka bir örnek vermek gerekirse, eğer bir maymun elini, başka bir maymunun başının üstüne koyuyarsa, dominantlığını gösteriyordur. Bu ve bunun gibi birçok jest ve mimikten oluşan iletişimleri ile vervetler yalnız akustik değil aynı zamanda görsel iletişimde de kompleksite göstermektedir.

Vervet maymunlarının alarm çağrılarının bir diğer önemli noktası daha vardır. Vervet maymunları ile aynı bölgede yaşayan diğer hayvanların da vervet maymunlarının alarmlarına ve kaçış davranışlarına göre pozisyon aldıkları düşünülmektedir. Vervet maymunları, sık çalılıklar arasından veya ağaçların tepelerinden uzaktaki ve yaklaşmakta olan tehlikeleri görebilirler. Bu tehlikelere verdikleri alarm çağrıları sayesinde yakınlardaki hayvanlar da avcıların farkında olabilir. Bu açıdan vervetler, yaşadıkları bölgenin "muhbir"leridir.

Diyet ve Metabolizma

Vervet maymunları omnivordurlar. Diyetlerinde çekirge, termit, karınca, kuş yumurtası ve hatta bazı kuş türleri ile birlikte çeşitli otlar ve meyveler bulunmaktadır. Özellikle Afrika denilince akla gelen ağaçlar yani Afrika akasyasının (Vachellia nilotica, Vachellia tortillis) meyvelerini çok severler. Bununla birlikte, ağaçların gövdelerinde bulunan likenler ile de beslenirler. Vervet maymunları, yanaklarında bulunan keselerde besin depolayabilirler. Beslenme sırasında meyve, tohum gibi besinleri bu keselere doldurup daha sonrasında yemek için burada saklayabilirler. Sınırlı sayıda besin olduğu zaman genellikle düşük statüdeki maymunun besine yaklaşmasına izin verilmez, önce yüksek statüdekiler beslenir.

Elif Karakoç, Güney Afrika

Vervet maymunları ağaçlardaki meyveler ile beslenirken birçok yenmemiş meyveyi de düşürmektedir. Bu da başka hayvanların bu meyvelere ulaşmasına ve bu meyveler ile beslenmesine olanak tanır. Bu vesile ile vervetler, ekosistemin işlemesine katkıda bulunur.

Elif Karakoç, Güney Afrika

Gözlem Bilgileri

Bu tür, Kwazulu-Natal (Güney Afrika) bölgesinde bulunan Mawana Game Reserve'de gözlemlenmiştir.