Ülkemizde ve Dünyada Uygulanan Kanser Tarama Programları

Kanser vücutta anormal çoğalma yeteneğine sahip hücreler tarafından oluşturulan ve hayatı tehdit eden bir hastalıktır. Çağımızın en büyük sorunlarından birisidir. Bu soruna yönelik ilaçlar bulunmuş olsa da kanser hücreleri yerinde durduğu gibi durmadığı, sürekli kendilerini hayatta kalmaya adapte ettikleri için bulduğumuz tedaviler de bir süre sonra belli kanserlere karşı etkisini kaybetmektedir. "Peki hiç mi çare yok?" diye sorabilirsiniz. Tabii ki çare var fakat kanser ne kadar erken evrede yakalanırsa o kadar çok seçeneğimiz vardır.

Erken teşhis için ülkemiz dahil çoğu ülkede ücretsiz şekilde bazı kanserlere yönelik tarama testleri uygulanmaktadır. Maalesef bu uygulanan tarama testlerinin sayısı çok az olsa da yine de onlardan bahsetmek istedik. Bu tarama testleri kalın bağırsak (kolon), meme ve rahim ağzı kanserleri için uygulanmaktadır. Onları derinlemesine incelemeden önce isterseniz bir testin tarama testi olması için gereken şartları inceleyelim.

Tarama Nedir, Prensipleri Nelerdir?

Tarama, tedavinin daha etkili olduğu bir aşamada, belirtiler ortaya çıkmadan önce hastalığı tespit etmek için geniş topluluklara uygulanan testlerdir. Her test gibi bu testlerin de belli kriterlere sahip olması gerekir. Bu testlerin önemli özelliklerinden biri de geniş topluluklar üzerinde uygulanmasıdır. Bu geniş topluluk bir ülke nüfusunun tamamı olabilir. Lafı çok uzatmadan prensipleri sıralamaya başlayalım:

• Ele aldığımız durum önemli bir sağlık problemi olmalı,
• Hastalık erken belirtiler verdiği dönemde ya da daha belirti vermeden tespit edilebilmeli,
• Hastalığın seyri (belirtilerin olmadığı dönemden ağır döneme kadar) yeterli şekilde anlaşılmış olmalı,
• Tespit edilmiş hastalığın hastalar tarafından kabul edilebilir tedavisi olmalı,
• Yapılan test yüksek doğruluk oranına sahip olmalı,
• Test topluluklar için uygulanabilir olmalı,
• Testin sonucuna göre kimin hasta olarak tedavi edileceği konusunda görüş birliği olmalı,
• Taramanın maliyeti (tanı ve tanı almış hastaların tedavi maliyeti) dengeli olmalı,
• Tarama bir kere değil sürekli olmalıdır.

Yukarıda saydığımız kriterler genel olarak popülasyon taramasının sahip olması gereken özellikleridir. Bu özelliklerden iki tanesini daha da açmak istiyoruz: Bunlar durum ve yapılan testtir.

Durum

Yukarıda yazdığımız gibi ele aldığımız durum önemli bir hastalık olmalıdır. Bu hastalık daha belirtiler ortaya çıkmadan önce veya ağır hastalık oluşmadan önce yakalanmalıdır. Örneğin birçok kanser yavaş büyür ve ilerler. Organların kas dokusuna ya da bağ dokusu dediğimiz destek dokusuna ulaşmadan önce saptanabilen kanserlerin tedavisi çok iyi yapılabilmektedir. Bu nedenle bazı kanserler taramaya uygundur. Bunlardan zaten yazımızda bahsedeceğiz.

Tarama Testi

Tarama testi hastalığı erken evrede yüksek doğrulukta tespit etmelidir. Bu doğruluk sensitivite ve spesifite olarak iki ölçü ile değerlendirilir.

Sensitivite, bir testin hastalığı olan kişileri doğru şekilde tanımlayabilmesini ifade eder. Yani testi pozitif olanlar arasında gerçekten hasta olanları bulma oranıdır. Eğer bir test düşük sensitiviteye sahip ise sonuçların yanlış negatif çıkma ihtimali artar. Çünkü hasta olanları da negatif gösterme ihtimali artar.

Spesifite, testin sağlıklı kişileri doğru şekilde tespit etmesini ifade eder. Yani test sonucu negatif çıkanlar arasında gerçekten sağlıklı oranları bulma oranıdır. Eğer bir test düşük spesifiteye sahip ise sonuçların yanlış pozitif çıkma ihtimali artar. Çünkü sağlıklı olanları pozitif gösterme ihtimali artar.

Daha iyi anlamak adına aşağıdaki görsele göz atabilirsiniz:

Hakan Turan KİRİŞ

Taramaya yönelik genel bilgiler verdik şimdi isterseniz taramanın yapıldığı kanserlere göz atalım.

Kalın Bağırsak (Kolorektal) Kanseri

Kolorektal kanser 2018 yılı verilerine göre dünyada en sık görülen 3. kanser türüdür. Maalesef çok sık görüldüğü için kanserden ölenlerin sayısı da bir o kadar yüksektir. 2018 yılı verilerine göre dünyada toplam 1 milyon 800 bin kişi kolorektal kanser tanısı almıştır. Yine Amerika Kanser Cemiyeti (American Cancer Society) 2019 yılı raporuna göre 101 bin 420 kişi kolon, 41 bin 180 kişi ise rektum kanseri tanısı almıştır. Raporda sadece kolon kanserinden ölenlerin oranı verilmiş ve 51 bin 20 kişi kolon kanseri nedeniyle hayatını kaybetmiştir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Our World in Data

Yukarıdaki istatistiklerden gördüğünüz gibi kolorektal kanser önemli bir halk sağlığı sorunudur. Bu nedenle erken tanı kolorektal kanserde çok önemlidir. Peki erken tanı için ne yapılabilir? Bu soruya cevap vermeden önce kolorektal kanserin gelişme sürecini inceleyelim.

Kanserlerin Gelişme Süreci

Kolorektal kanser ya da daha açık bir tanımla kanserler belli gelişme dönemlerinden geçerler. Bunlar premalign denilen kötü huylu (malign) kansere dönmeden önce geçirdiği süreçlerdir. Bu süreçler sırasında epitel yüzeyinden çıkıntı şeklinde polipler oluşur. Bu polipler genelde iyice büyümeden belirti vermezler ve belirti verdiğince çok geç olabilir. İşte bu nedenle kolorektal kanserde yürütülen tarama programları çok önemlidir.

Guts UK

Erken tanı için yapılan tarama testleri ülkemizde ve dünyada uygulanan iki kolay testten ibarettir: Gaitada (dışkı) gizli kan ve 10 yılda bir yapılacak kolonoskopi. Ülkemiz koşulları dikkate alındığında her iki test de 50 ile 70 yaş arasında olan tüm kadın ve erkeklere yapılmalıdır. Eğer kişinin ailesinde kolorektal kanser öyküsü varsa bu taramalara 40 yaşından sonra başlayabilir.

Gaitada gizli kan testi, dışkıda yer alan ve insan kırmızı kan hücrelerinde yer alan hemoglobini göstermeye yarayan bir testtir. Adı üstünde bizim göremeyeceğimiz kanı tespit etmek için geliştirilmiştir. Bizim ülkemizde Aile Sağlığı Merkezleri (ASM) ve Toplum Sağlığı Merkezleri (TSM) bünyesinde yer alan Kanser Erken Teşhis, Tarama ve Eğitim Merkezleri (KETEM) tarafından ücretsiz olarak yapılmaktadır.

Özel kitleri ile yapılan testler evde herkesin kolaylıkla uygulayabildiği testlerdir. Testi alıp evde kendiniz uyguladıktan sonra sonuçları sorumlu hekiminiz ile birlikte değerlendirmelisiniz. Eğer test negatif çıkarsa sonuç normaldir ama kanser olmadığınızı ya da ileride olmayacağınızı garantilemez, 2 yıl sonra tekrar tarama yaptırmanız gerekmektedir. Yukarıda tarama kriterlerinde belirttiğimiz gibi tarama tek sefere özgü değil sürekli olmalıdır. Peki tarama testiniz pozitif ise ne yapacağız? Eğer test pozitif ise bu anormal bir sonuçtur. İleri bir merkezde kolonoskopi yaptırmalısınız anlamına gelir.

Diğer bir tarama programı ise her 10 yılda bir yapılacak olan kolonoskopi programıdır. Gaitada gizli kan negatif olsa dahi; her 10 yılda bir kolonoskopi yapılmalıdır.

Meme Kanseri

Meme kanseri, dünyada ve ülkemizde kadınlarda en sık görülen kanserdir. 2018 yılında dünya genelinde 2 milyon 88 bin 849 kadında görülen meme kanseri, 2019 yılı ACS (American Cancer Society) raporunda 268 bin 600 kadında, 2 bin 670 erkekte görülmüştür. Yine aynı raporda meme kanserinde kadınlarda 41 bin 760 kadın ve 500 erkek hayatını kaybetmiştir. Tedavi yöntemlerindeki ilerlemeler ile diğer kanserlere göre daha olumlu bir tablo çizse de hala büyük bir problemdir.

İşte bu büyük problem için yürütülmekte olan tarama programı meme dokusunu görüntülemek için X ışınları kullanılarak yapılan mamografidir. İdeal olarak 2 yılda bir yapılması gereken test bizim ülkemiz için 40 ile 69 yaş arasındaki tüm kadınlara uygulanmalıdır. 40 yaştan önce yapılmamasının nedeni normal meme dokusunun yanlış okumalara neden olmasıdır. Tarama için her iki meme için 2'şer film çekilmelidir. İki ayrı radyoloji uzmanı tarafından birbirinden habersiz şekilde okunmalıdır.

Testin anormal çıkması kanser olduğunuz anlamına gelmez çünkü kanser kesin tanısı ancak biyopsi ile konulabilir. O nedenle anormal sonuçlarda daha ileri incelemelere ihtiyaç vardır. Meme kanserinde erken tanı ile tedavi avantajınızı elinizde tutabilirsiniz. 20 yaş üstündeki kadınlar için de ayda bir kendi başına meme muayenesi ve 2 yılda bir de sağlık kuruluşunda meme muayenesi tavsiye edilmektedir. Yine bu taramalar KETEM'lerde ve ileri basamak sağlık kurumlarında yapılmaktadır.

Cancer Research UK

Rahim Ağzı (Serviks) Kanseri

Rahim ağzı (serviks) kadın üreme organı içinde yer alır. Rahimin vajinaya açıldığı yerde bulunur.

South Shore Women's and Children's Hospital

Serviks kanseri kadınlarda en sık görülen 4. kanser türüdür. Erkeklerde böyle bir yapının var olmaması nedeniyle görülmemektedir. 2018 yılında dünyada 569 bin 847 kadında görülen kanser, 2019 ACS raporunda ABD'de 13 bin 170 kadında görülürken 4 bin 250 kadının ölümüne neden olmuştur.

Serviks kanseri Human Papilloma Virus (HPV) olarak adlandırılan bir virüs türü ile ilişkilidir. Yine kolorektal kanserde olduğu gibi kas ve bağ dokusuna doğru ilerlemeden önce saptanabilen lezyonları bulunan bu kanser türünde erken tanı, tedavi şansını artırmaktadır. Erken tanı için iki test mevcuttur: HPV testi ve adını testi bulan George Papanicolau'dan alan Pap yayması (smear).

Verywell Health

HPV testi ve Pap smear 30-65 yaş arası kadınlara uygulanan ve her 5 yılda bir tekrarlanan bir tarama testidir. Testlerin anormal çıkması durumunda daha ileri inceleme için hastaların ilgili birimlere sevkleri yapılır.

Tarama Testinin Potansiyel Zararları

Tarama testleri yapılması her koşulda gereklidir fakat yukarıda belirttiğimiz sensitivite ve spesifite olarak %100 olmadığı için yanlış negatif veya yanlış pozitif ihtimali vardır. Eğer yanlış negatiflik durumu sizin için söz konusu olursa bu durumda var olan kanser tanınız gecikebilir. Eğer yanlış pozitif durum sizin için geçerli olursa uykularınız kaçabilir. Çünkü kanser olmadığınız ya da kanser riski taşımadığınız halde test sizi ileri incelemelere yönlendirebilir.

Ama her ne olursa olsun erken tanı kanser için hayat kurtarıcı bir durumdur. Unutmayın "erken tanı daha çok anı!"