Tutsak İkileminden Nasıl Kurtulunur? Mahkum İkilemindeki Tercihleri Etkileyen Psikolojik Etmenler Nelerdir?
Tutuklu İkilemi veya Mahkum İkilemi (İng: "Prisonner's Dilemma) Oyun Teorisi'nin en popüler alt başlıklarından biridir. Bu problem, tarafların, kendi çıkarlarını maksimize etme güdüsünün onları nasıl bir çıkmaza sokacağı konusunda bize çok şey öğreten bir yaklaşım olarak karşımıza çıkmaktadır.
İkilem, ilk olarak bir düşünce kuruluşu olan Rand Corporetion bünyesinde geliştirilmiştir. Daha sonra Albert Tucker tarafından son haline getirilmiştir.
Bu yazıda, bu ikilemi tüm ayrıntıları ile incelemekten ziyade, kendisini oluşturan ön koşulları manipüle ederek ikilemden nasıl çıkılacağı tartışılacaktır.
Temel Senaryo
Öncelikle temel senaryoyu hatırlatalım:[1]
- Bir suç çetesi oluşturduğu varsayılan, ancak delil yetersizliği yüzünden yakalanamayan iki zanlı hayal edin. Bu zanlılar, daha basit bir başka suçtan göz altına alınmış durumdalar.
- Zanlılar birbirleri ile konuşamayacakları şekilde ayrı ayrı sorgu odalarına alınıyorlar.
- Polisler bu iki zanlıya şu teklifi yapıyorlar:
- Eğer iki zanlı da suçu inkar ederse, birer yıl hapis yatacaklar.
- İkisi de suçu itiraf ederlerse, cezaları beşer yıl olacak.
- Biri itiraf eder, diğeri inkar ederse, itirafçı hiç hapis yatmayacak; inkar edense 10 yıl yatacak.
Bu durumda ortaya çıkan seçenekleri bir tablo halinde gösterebiliriz:
Tutuklu İkileminin Temel Taşları
Yukarıda temel olarak verdiğimiz senaryonun efektif olabilmesi için, durumun bazı ön koşulları karşılaması gerekiyor.
- Zanlılar arasında bilgi alışverişinin olmaması gerekiyor (Kusurlu Bilgi)
- Zanlıların hamleleri eşzamanlı yapılmalı.
- Oyunu kuranlar (Polisler) ve oyuncular (Zanlılar) arasında bir bilgi asimetrisi olmalı.
Şimdi bu ön şartların ne olduğunu inceleyelim.
Kusurlu Bilgi Kavramı
Bu oyunun belki de en kritik tarafı ve aslında ikinci şartı da belirleyen şey, Mahkum İkilemi'nin bir Kusurlu Bilgili Oyun (İng: "Imperfect Information") olmasıdır. Kusurlu bilgiyi, "eksik bilgi" olarak da düşünebilirsiniz.
Eksik bilgi kavramı, tarafların birbirlerinin hamlelerinin ne olduğunu göremediği veyahut da bir oyuncunun, diğer oyuncu ile ilgili, oyuna etki edecek bazı bilgilerden (yetenek, tecrübe, duygusal durumlar) mahrum olduğu senaryoları kapsamaktadır.[2]
Bu açıdan Tutuklu İkilemi de eksik bilgili oyun olarak değerlendirilebilir.[3] En azından zanlılar birbirlerinin duygusal durumu veya böyle bir senaryodaki olası tercihleri (empatik, çıkarcı, işbirlikçi, vs.) hakkında bilgi sahibi değiller. Zaten ayrı ayrı odalara konmaları ve önlerine aniden böyle bir teklifle çıkılmasının ardındaki mantık da budur.
Eş Zamanlılık
Mahkum İkilemi, eş zamanlı (İng: "Simultaneous") bir oyundur. Eş zamanlı oyundan iki şeyi kastedilmektedir:
Evrim Ağacı'nın çalışmalarına Kreosus, Patreon veya YouTube üzerinden maddi destekte bulunarak hem Türkiye'de bilim anlatıcılığının gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz, hem de site ve uygulamamızı reklamsız olarak deneyimleyebilirsiniz. Reklamsız deneyim, sitemizin/uygulamamızın çeşitli kısımlarda gösterilen Google reklamlarını ve destek çağrılarını görmediğiniz, %100 reklamsız ve çok daha temiz bir site deneyimi sunmaktadır.
KreosusKreosus'ta her 10₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık geliyor. Bu sayede, tek seferlik destekçilerimiz de, aylık destekçilerimiz de toplam destekleriyle doğru orantılı bir süre boyunca reklamsız deneyim elde edebiliyorlar.
Kreosus destekçilerimizin reklamsız deneyimi, destek olmaya başladıkları anda devreye girmektedir ve ek bir işleme gerek yoktur.
PatreonPatreon destekçilerimiz, destek miktarından bağımsız olarak, Evrim Ağacı'na destek oldukları süre boyunca reklamsız deneyime erişmeyi sürdürebiliyorlar.
Patreon destekçilerimizin Patreon ile ilişkili e-posta hesapları, Evrim Ağacı'ndaki üyelik e-postaları ile birebir aynı olmalıdır. Patreon destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi 24 saat alabilmektedir.
YouTubeYouTube destekçilerimizin hepsi otomatik olarak reklamsız deneyime şimdilik erişemiyorlar ve şu anda, YouTube üzerinden her destek seviyesine reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. YouTube Destek Sistemi üzerinde sunulan farklı seviyelerin açıklamalarını okuyarak, hangi ayrıcalıklara erişebileceğinizi öğrenebilirsiniz.
Eğer seçtiğiniz seviye reklamsız deneyim ayrıcalığı sunuyorsa, destek olduktan sonra YouTube tarafından gösterilecek olan bağlantıdaki formu doldurarak reklamsız deneyime erişebilirsiniz. YouTube destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi, formu doldurduktan sonra 24-72 saat alabilmektedir.
Diğer PlatformlarBu 3 platform haricinde destek olan destekçilerimize ne yazık ki reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. Destekleriniz sayesinde sistemlerimizi geliştirmeyi sürdürüyoruz ve umuyoruz bu ayrıcalıkları zamanla genişletebileceğiz.
Giriş yapmayı unutmayın!Reklamsız deneyim için, maddi desteğiniz ile ilişkilendirilmiş olan Evrim Ağacı hesabınıza üye girişi yapmanız gerekmektedir. Giriş yapmadığınız takdirde reklamları görmeye devam edeceksinizdir.
- Taraflar, hamleleri tam olarak aynı anda yapıyor olabilirler.[4] Örneğin Taş - Kağıt - Makas oyunu bu duruma güzel bir örnektir.
Veyahut da taraflar hamlelerini önceden yapmış olsalar da aynı anda değerlendirilmeye alınırlar. Örneğin ihalelerde taraflar tekliflerini hazırlar ve yöneticiye kapalı bir zarf içinde verirler (bu arada ihaleler ve açık arttırmalar, Oyun Teorisi'nin en önemli ilgi alanlarından biridir).[7] Bir taraf, odada kendisine verilen süreyi erken bitirmiş, öbürü süreyi sonuna kadar kullanmış olabilir. Ama ne olursa olsun zarflar aynı anda açılır. Bu seçeneğin geçerliliği, eksik bilginin gerçekleşiyor olmasına bağlıdır. Yani taraflar birbirlerinin fiyat tercihlerini görmemiş veya bu konuda konuşmamış olmalıdırlar.
Yeterlik Asimetrisi
Senaryomuzda polisler zanlıları aslında suçlarını itiraf ettirmeye yönelik bir yol izlemektedirler. Verdikleri tekliflerden, Oyun Teorisi'ne hakim oldukları varsayımsal olarak kabul edilmelidir. Nitekim gerçek yaşamda da oyunları kurgulayan kişilerin (diplomasi, spor, bilgisayar oyunları gibi) teorinin kurallarına göre hareket ettikleri karşımıza çıkan bir durum olduğu gibi, oyunların kendisinin bu teori kullanarak analiz edilebildiğini görüyoruz.[5]
Bununla beraber Tutuklu İkilemi özelinde oyuncuların teoriye hakim olmadığını da varsaymamız gerekmektedir. Aksi takdirde polislerin yaptığı herhangi bir numaraya karşı hazırlıklı olacaklarını görebiliyoruz. İşte taraflar arasındaki bu asimetrik durum teorinin pratiğe dökülmesine olanak tanımaktadır.
Mahkum İkileminin Psikolojisi
Oyuna geri dönelim. Oyuncuların her ikisinin de memnun olacağı strateji çiftini bulmak istiyoruz - ki aslında bu durum bizi Nash Dengesi'ne götürecektir. Seçeneklere baktığımızda, durumun şöyle olduğunu görüyoruz:
- Eğer taraflardan biri inkar eder de diğeri itiraf ederse, biri çıkarken diğeri 10 yıl alacak. Oysa biz ikisinin de minimum hasarla durumu atlatmasını ve oyundan eş kazanç elde etmesini istiyoruz. Dolayısıyla bir tarafın inkar, diğer tarafın itiraf ettiği seçenekler bizim için ideal değil.
- İkisi de itiraf ederse beşer yıl yatacaklar.
- İkisi de inkar ederlerse birer yıl hapis yatacaklar.
Bu durumda her ikisi için de inkar etmek en idealidir. Ancak işin inceliği de burada yatıyor: İki taraf da karşı tarafın itiraf edip etmeyeceğinden emin olmadığı için ve kendileri inkar ederken karşı tarafın itiraf etmesi (ve suçu diğerine atması) halinde çok daha ağır bir ceza alınacağı için, kişinin kendini kurtarmak adına itiraf etmeyi tercih etmesi çok daha olası hale gelecektir. Polislerin istediği de aslında budur. Her ikisi de itiraf ederse, inkara nazaran her ikisi de daha uzun hapis yatacaklar.
İşte oyunu bir "ikilem" yapan bu durum. "Nash Dengesi" iki oyuncunun da kararından memnun olduğu dengeyi gösteriyor. Şekilde de görüldüğü gibi itiraf-itiraf dengeyi sağlıyor ama ideal kazancı (İng : "Optimum Payoff") sağlayan inkar-inkar çifti.
Bu ikilemi yaratan psikolojiyi iki başlıkta incelemek mümkündür:
- Kendi çıkarını maksimize etme isteği. Bu durum, özellikle Liberal İktisat Teorisi'nin temel kabullerinden biri olmuştur.[6] Burada her bir oyuncu özgür olma isteğinin etkisinde kalarak itiraf edecek ve sonuçta oyun dengeye gelecektir.
- Diğer oyuncuya olan güvensizlik. Bu durumda da oyuncular kendi inkar etse de diğer oyuncunun kendisini satacağından endişe ederler.
Velhasıl, oyunun dengesinin, ideal çözümden farklı olduğu bir ikilem ortaya çıkmaktadır:
Tutuklu İkileminden Nasıl Kurtuluruz?
Mahkumların ideal kazanca ulaşacakları "inkar - inkar" çözümüne ulaşması mümkün mü? Bu sorunun cevabı, oyunun temel taşları ile oynayarak yapılabilir gibi görünmekte. Her bir maddeyi inceleyerek, olası senaryoları ortaya koyalım.
Kusurlu Bilgi ve Eş Zamanlılığı Ortadan Kaldırma
Diyelim ki çetenin üyeleri polislerden birini önceden satın almış ve rüşvete bağlamış olsun. Ve diyelim ki bu polis de soruşturma ekibinin bir parçası olsun. Bu durumda polisin yapacağı şey, kendi girdiği sorguda mahkumun tercihini öğrenip karşı tarafa bir şekilde ulaştırmaktır.
Hatırlayacak olursanız eş zamanlılığın illa ki aynı anda tercih yapmak olmadığını ihale örneğinde göstermiştik. Polisin, bir şekilde, örneğin bir şey sorma bahanesi ile öbür odaya gittiğini ve kendi zanlısının tercihini bir jest ve mimikle diğer zanlıya aktardığını, bu hareketin de zaten daha önceden kararlaştırılmış bir şey olduğunu düşünelim (Sol kulağımı kaşırsam "itiraf etti", sağ kulağımı kaşırsam "inkar etti" gibi). Bu durum, iki ayrı senaryo ortaya çıkarır:
- Eğer ilk zanlı itiraf etti ise ikinci zanlı için artık itiraftan başka seçenek yoktur.
- Eğer inkar etti ise bu sefer de inkar etmek optimum kazancı ortaya çıkar.
Dolayısı ile ikinci zanlı birinci zanlı ile her şekilde aynı tercihte bulunmak zorundadır.
Yeterlik Asimetrisini Ortadan Kaldırmak
Bir an için çete üyelerinden birinin Oyun Teorisi'ni bildiğini, ancak polislerin bunu bilmediğini (tipik bir "eksik bilgi" örneği) varsayalım. Bu durumda çete üyeleri ikilemin ne olduğunu bildikleri gibi, polislerin önerisi ile ilgili olarak inkar seçeneğinde işbirliği yapmanın, diğer tüm hamlelerden daha iyi bir çıktı (İng: "Outcome") getireceğini biliyor olacaklardır.
Bu durum, taraflar arasında beceri asimetrisinin ortadan kalkması anlamına gelir. Burada "beceri" sözcüğünün kullanılmasının sebebi, teorinin sadece ne olduğu hakkında bilgi sahibi olmaktan çok, bundan faydalanabilme becerisini sahip olmayı kastediyor olmamızdır.
Asimetri ortadan kalktığı andan itibaren zanlılar, hiçbir yardıma ihtiyaç duymadan doğrudan inkar - inkar seçeneğini devreye alacaklardır.
Sonuç ve Düşünceler
Mahkum İkilemi, Oyun Teorisi ve gerçek hayatta karşılaştığımız tercihler konusunda çok önemli bir model sunmaktadır ve bu nedenle hem ikilemi anlamak hem de standart ikilemin varsaydığı şartları bozan koşulları bilmek önemlidir.
Bu bozucu şartlardan, kusurlu bilgiyi ve eş zamanlılığı ortadan kaldırma tercihi, bu tür oyunlarda gerçekte çok zordur; çünkü polisler de Oyun Teorisi'ni ve sonuçlarını bilmektedirler. Dolayısı ile soruşturmayı yönetenler, her ne kadar meslektaşları da olsa bu tür bir sızmayı göz önüne alarak tertibat alırlar. Benzer şekilde ihalelerde de bu tür sızmaların olmaması için birçok güvenlik tedbiri alınmaktadır (katılımcılarla yalnız kalma yasağı, iletişim kısıtlamaları, belli bölümlere girememe gibi)
Yeterlik simetrisinin önceden kırılmış olması, ikilemden kurtulmak için en ideal çözümdür. Ancak bunun başarılı olması için hükmeden tarafın (polisler, ihale yöneticileri gibi) bunu önceden bilmiyor olması gerekir.
Mahkum ikilemi, oyuncuların (bu örnekte zanlıların) mental güçlerine oldukça bağımlı bir senaryodur - ki temelde ekstrem şartların ortaya çıktığı (gözaltında tutulmak gibi) her durum için bu geçerlidir. Örneğin taraflar önceden inkarda anlaşsalar bile, mahkumlardan birinin kilitli kalma psikolojisi ile itirafa kayması, diğer mahkumun 10 yıl yemesine sebep olur. Dolayısıyla oyun kurucular mental gücü zayıf olan biri varsa onun üzerine oynarlar. Filmlerde sıklıkla görülen "Arkadaşın zaten itiraf etti, boşuna yorma bizi." türü konuşmaların altında yatan mantık da budur.
İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Soru & Cevap Platformuna Git- 6
- 4
- 1
- 1
- 1
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- ^ E. Şener, et al. Kritik Düşünme Ekseninde Empati Ve Mahkûm İkilemi. Alındığı Tarih: 16 Ağustos 2022. Alındığı Yer: iscat | Arşiv Bağlantısı
- ^ M. Yıldız. Oyun Teorisi Ders Notları. Alındığı Tarih: 16 Ağustos 2022. Alındığı Yer: Tuba Açık Ders Portalı | Arşiv Bağlantısı
- ^ X. Deng, et al. (2015). A Study Of Prisoner’s Dilemma Game Model With Incomplete Information. Mathematical Problems in Engineering, sf: 1-10. doi: 10.1155/2015/452042. | Arşiv Bağlantısı
- ^ L. Gallego. Game Theory Ii: Simultaneous Games | Policonomics. Alındığı Tarih: 16 Ağustos 2022. Alındığı Yer: Policonomics | Arşiv Bağlantısı
- ^ E. Guardiola, et al. Game Theory And Video Game, A New Approach Of Game Theory To Analyze And Conceive Game Systems. Alındığı Tarih: 16 Ağustos 2022. Alındığı Yer: ResearchGate | Arşiv Bağlantısı
- ^ S. C. Kamber. Davranişsal İkti̇sat Ve Rasyonelli̇k Varsayimi: Li̇teratür İncelemesi̇. (1 Ağustos 2022). Alındığı Tarih: 16 Ağustos 2022. Alındığı Yer: Dergipark | Arşiv Bağlantısı
- ^ S. Özyurt. Auction Theory - The Introduction. Alındığı Tarih: 16 Ağustos 2022. Alındığı Yer: Youtube | Arşiv Bağlantısı
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 07/10/2024 06:04:20 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/12246
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.