Türkiye’de Sağlık Haberlerine ve Sağlık Haberciliğine Eleştirel Bir Bakış

Hayatımızın bir parçası haline gelen medya, gündelik hayatımızın merkezine yerleşmiştir. Dünyada ve çevremizde yaşanan gelişmeleri takip etmek için medyadan yararlanırız. Günün her anında etkileşim içerisinde olduğumuz medyanın en sık başvurduğumuz içeriği haber metinleridir. Medyanın en çok yararlandığımız, gelişen teknoloji, görsel ve tasarımsal tekniklerle süslenen haber metinlerini anlamak için haber kavramını iyice irdelememiz gerekmektedir.

Haber Nedir?

Literatürde haber tanımlarına ilişkin çok sayıda değerlendirmeler mevcuttur. Bu değerlendirmelerde ortak bir görüş ve tanım bulunamamıştır. Araştırmacıların haber tanımı konusunda görüş birliği sağlayamamış olsa da birçok tanım literatüre girmiştir. İlk yapılan haber tanımlarında “olan her şey haberdir”, “dün bilmediğiniz haberdir”, ”insanların üzerinde konuştuğu haberdir”, “haber okuyucuların öğrenmek istedikleridir” şeklinde tanımlar dikkat çekmektedir (Tokgöz, 2013: 52-53).

Freiburg Üniversitesi’nde ders kitabı olarak okutulan Gazeteciliğe Giriş kitabının yazarı Herman Schlapp’e göre haber; güncel ve ilginç bir olayın olduğunca nesnel ve gerçeğe uygun bir biçimde sunulmasıdır. Haber metninde her türlü taraflı değerlendirmelerden ve söz oyunlarından uzak durulur. Metin kısa, haber dili de yalındır (Schlapp, 2002: 17).

Bir başka tanımda ise haber, okuyucu ve dinleyici için öncelikle (yeni gerçeklerle İngilizcede haber için kullanılan “news” sözcüğüyle bu özellikle daha iyi vurgulanmaktadır) ilgili, doğru ve anlaşılır bilgilerdir ve sonrada şu ikisinden birisidir: Önemli (bu çoğu zaman ilginç de demektir, ama her zaman değil) ya da ilginç, örneğin Florida’daki bir kar fırtınası gibi, beni etkilemeyen bir olay olsa bile (Shneider, 2002: 40).

Haber tanımıyla beraber üzerinde önemle durulması gereken bir kavramda sahte haber ki bu kavramın İngilizcesi olan "fake news", Colins sözlüğü tarafından 2017 yılının kelimesi seçildi (BBC, 2018). Bu kavrama, ülkemizde basın hukuku açısından bir duayen olan Ord. Prof. Dr. Sulhi Dönmezer de, yazmış olduğu Basın Hukuku kitabında yer vermiş ve önemle irdelemiştir. Çağdaş süreli yayıncılıkta, heyecan yaratıcı haber bulmak ve bunları yayınlamaya çalışmak başlıca amaçlardandır. Yazar, bu tür haberlere ulaşmak için çırpınmaktadır. Yalan haberlerin toplumu heyecana getirişi ve toplum içindeki ilişkileri bozucu niteliği karşısında, yalan haber yayının suç haline getirilmesi bunları engellemek için bir önlem olarak düşünülmüştür (Dönmezer, 2017: 342).

Yavaş ama güvenilir olmak...

Habercilik açısından Dönmezer’in bahsettiği durum çok önemli ve dikkate değerdir. Bu noktada haber yapanın bunu hazırlarken sırf heyecan uyandırdığı için haber yapması ya da haber metnine “yalan” ya da “sahte” bölümler eklemesi 21. yüzyıldaki enformasyona erişimin kolaylığı ve yayılmasının hızını da düşünürsek çok tehlikelidir. Yine temel konu olarak ele alacağımız sağlık haberinde yer alacak en ufak bir yalan beyanın ya da bilimsel temeli olmayan bir bölümün insan sağlığını olumsuz etkileyeceğini basın mensubunun aklından çıkarmaması gerekmektedir.

Bu konuyla ilgili şu söz ise her şeyi en açık şekilde anlatmaktadır. “Hızlı ama ciddiyetten uzak ve güvenilmez” gibi bir isme sahip olmaktansa “yavaş ama güvenilir” izlenimi yaratmak daha yararlıdır (Schlapp, 2002: 22).

Habercilik ve Demokrasi

Bilindiği üzere kamuoyunun oluşum biçimi, bir sistemin demokratik olup olmamasının temel göstergelerinden biridir. Kamuoyunun sağlıklı bir şekilde oluşabilmesi de her türlü haber, bilgi, duygu ve düşüncenin serbestçe yayılabilmesi ile olur. Demokratik bir sistemde sorumluluk bilinciyle hareket eden medya, her türlü düşüncenin kendisini özgürce ifade edebilmesine imkân vererek kamuoyunun serbestçe oluşumuna katkı sağlamakla görevlidir(Ramonet, 2000: 86).

Haber metni konusunda özellikle üzerinde durulması gereken bir başka konu da haber dilidir. Peki, haber metinlerinin dili nasıl olmalıdır?

Haberciliğin Dili

Haber metni yalın, bilinen, anlaşılır sözcükler içeren girift olmayan tümcelerden oluşmalıdır. Özgül bir gruba ait jargonlar herkesin anlayacağı bir dile çevrilmelidir. Çevrilmesi olası olmayana sözcüklerden kaçınmak gerekir. Zorunlu hallerde sözcükler bir açıklamayla birlikte kullanılmalıdır (Shneider, 2002: 53).

Haberin Üretim Süreci

Haber kavramının üretim süreci sırasında basın mensuplarının bazı unsurları da dikkate alması gerekmektedir. Haber metinlerinin oluşumu ve halka ulaşması ise bir sistematik içerisinde gerçekleşir. Olay gerçekleştirildikten sonra onu haber yapmak için basın kuruluşları tarafından olayı değerlendirmek incelemek takip etmek için gazeteciler görevlendirilir. Yani haberin başlaması için öncelikle olayın gerçekleşmesi gerekir (İstisnai durumlarda olayın gerçekleşeceği önceden duyurulduğunda gazeteci gözlemci konumunda olabilir). Olay gerçekleştikten sonra olayın haberleşmesi süreci başlar. Haberin oluşması için metnin hazırlanması gerekir. Hakikate yani son dönemin en çok kullanılan tarifi olan “truth”a ("gerçeğe") sadık kalmalı ve bunun “post truth” ("gerçek ötesi") noktasına evrilmesine müsaade etmemelidir. Basın mensubu haber metinlerini yalın saf ve yorumdan uzak bir şekilde vermelidir. Haber üretirken basın mensubu sırasıyla; seçim, araştırma, yeniden seçim, ayıklama, biçimlendirme, yayımlama sistematiğine uymalıdır.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Dürüstlük ve Tık Tuzakları

Yine basın mensubunun uyması gereken diğer olgu ise haberin hukuka uygunluk unsurlarıdır. Haber kavramı sırasında genel olarak hukuki sorumluluklar bu unsurlara uyulmamasından doğar. Genel olarak bunlar; haberin gerçek oluşu, kamu yararı ve toplumsal ilgi, güncellik, ölçülülük ve olay ve haber ile yayın arasındaki nedensellik bağının bulunmasıdır. Rıdvan Kanber ve Müge Demir’in çalışmalarını incelediğimizde özellikle sağlık haberlerinde genel sorunun ölçülülük esasının aşılmasından kaynaklı olduğunu gördük. Son dönemde ise gözle görülür bir sorunsa dünya da özellikle hızlıca yayılan ve süreli yayının yanında aynı haberi resmi web sitelerinde de yayınlayan gazetelerin web sitelerinde tık sayısını artırmak için haber başlığını ilgi çekici hale getirmesi yani “clickbait’tir” ("tık tuzağı"). Basın mensubu post truth noktasındaki hassasiyetini clickbait noktasında da yerine getirmelidir.

Medya ve Sağlık

Medya ve sağlık ilişkisini değerlendirmek açısından haber metinleri, üzerinde analiz yapılabilecek temel medya içeriğidir. Türkiye’de haber medyasının sağlık alanına yönelik sorunlar bakışını çözümlemek noktasında haber metinleri belirleyici rol oynamaktadır. Sağlık alanında neler olup bittiğini sağlık haberleri aracılığıyla öğreniriz.

Sağlık, sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yönden tam iyilik halidir (Fişek, 1982: 1). İnsan sağlığının önemi sağlık haberlerine olan ilgiyi arttırmıştır. Sağlığın önemi sağlığa olan düşkünlük sağlık haberlerine olan ilgiyi de arttırmış bu alanda çok fazla sayıda haber karşımıza çıkarmıştır.

Sağlık alanında haber yapmak sağlık alanındaki gelişmeler göz önüne alındığında verinin fazlalığı açısından çok basit görünebilir fakat burada önemli olan husus haberin ulaştığı kitledir. Durum değerlendirmesi kitlenin sağlık okuryazarlığı noktasından bakılarak yapılmalıdır. Türkiye noktasında konuyu ele alacak olursak: Açık Toplum Enstitüsü’nün yapmış olduğu araştırma sonucuna göre Türkiye, AB ülkeleri arasında yalan habere en dayanıksız sondan ikinci ülkedir (Teyit.org, 2018). Yine temel bir parametrelerden olan sağlık okuryazarlığı noktasında konuya bakacak olursak Türkiye’nin sağlık okuryazarlığı indeksi 30,4 bulunmuştur. Türkiye’de 18 yaş ve üstünde 53.827.088 kişi olduğu göz önüne alındığında, yaklaşık 35 milyonluk bir erişkin nüfusun “yetersiz ve sorunlu” sağlık okuryazarlığına sahip olduğu belirtilmiştir (Sağlık Sen, 2014).

Sağlık tıp alanında habercilikte gazetecilik içinde bir özel uzmanlık alanına haline gelmiştir. Sağlık ve tıpla ilgili haberler eğer doğru ve gerçeği tam yansıtacaksa, toplumu doğru bilgilendirecekse bunlar bu alanda uzmanlaşmış haberciler tarafından yazılmış olmalıdır. Bu hem gazetecilik hem tıp alanının hem de toplumun yararınadır. Yeterli bilgi ve deneyime sahip olmadan el yordamıyla yapılan yayıncılığın ulaşacağı olumsuzlukları önceden kestirmek mümkün olabilmektedir. Yeterli sayıda sağlık alanına özel uzman haberci yoksa bu kişiler bulunmalı, yetiştirilmelidir. Kamunun sağlık ilgili konularda haber alma ve bilgilenme hakkı bunu gerektirir. Bilgilenme ve haber alma hakkı bunlar doğru yapılırsa gerçekleşir (Demir, 2010:33).

Özgün Bir Araştırma

Sağlık haberlerine yönelik yapmış olduğumuz çalışmada üç süreli yayın incelenmiştir. Bunlar; Hürriyet, Cumhuriyet ve Sabah gazetesidir. 01.01.2018-31.03.2018 tarihleri arasında basına yansıyan sağlık haberlerinden 139 tanesi seçilmiş ve söylem analiziyle ve basın hukuku ve etiği açısından değerlendirilmiştir. Bunların arasından 19’u doğrudan firma reklamı olduğu için değerlendirme içerisinden çıkarılmıştır. Geri kalan haberlerin özellikle doğruluk ve ölçülülük esasına göre değerlendirilmesi yapılmıştır. İncelenen haberlerin %91 oranında doğru, %4 doğruluktan uzak ve %5 oranında orta doğrulukta çıkmıştır.

Sağlık haberlerinin doğruluk derecelerinin yüksek olmasındaki başlıca etken ise haber kavramı sırasında Oya Tokgöz’ün üzerinde durduğu basit haberlerden kaynaklıdır. Çıkan bu veriler sonrası haberlerin bir muhabir tarafından yazılıp yazılmadığı ya da servis edilip edilmediğine baktığımızda; 120 haberden 66’sı bir sağlık muhabiri (ki "sağlık muhabiri", medya kuruluşunun kendisi tarafından belki de kullanılmamakta ya da personel yetersizliğinden ötürü bu haberleri ve birçok haberi aynı basın mensubu yapıyor olabilir) tarafından yazıldığını görülmektedir. Bu demektir ki; 54 haber bir ajanstan alınmış ve ya haber metni olduğu gibi verilmiş bir başka deyişle ısmarla haber yapılmıştır. Yapılan 66 haberin ise çok az bir kısmında muhabire ait yorumlar bulunmaktadır. Bu bile Türkiye’de süreli yayınlarda yapılan haberlerin durumunu özetlemektedir. Medyadaki tekelleşme birçok muhabiri sağlık haberi yapma noktasına itmiş olsa da yine de sağlık haberlerine dahi muhabirler yorum getirememekte kamu kurumları, sivil toplum örgütleri ve derneklerden aldığı demeçleri olduğu gibi vermektedir.

Çalışmanın devamında aynı haberleri haberin hukuka uygunluk unsurlardan biri olan ölçülülük açısından değerlendirdiğimizde ise doğruluk noktasındaki yüksek değerlerin ölçülülük noktasında ciddi oranda düştüğüne gözlemledik.

null

Ölçülülük unsurunda değerlerin bu kadar düşmesinin gerekçeleri arasında kalifiye basın mensubunun yani sağlık habercisi sayısının yetersizliği ya da olmayışıdır. Özellikle basit haber metinleri olmasına rağmen (kanımca haberin yeniden değerlendirmeye alınmamasının etkisi büyük) ölçülülük esasının çok ciddi oranda düştüğünü gördük. Özellikle haberlerde, 6112 sayılı kanunla yasaklanmış olan ilaç reklamı konusunda ilaçların ticari isimleri verilerek örtülü-gizli reklamlar yapılmıştır. Yine hekimlik açısından etik olmayan noktada gazeteci-hekim birlikte etik ihlal yapmıştır. Hekimin bir konuda verdiği beyanda konudan çok şahıs öne plana çıkarılmış yani hekimin reklamı yapılmıştır. Bu da hekimlere ait mesleki etik kurallara aykırıdır.

Sonuç

Sonuç olarak Türkiye’de bilim ve sağlık haberciliğinin ilerlememesinin en önemli nedenlerinden biri bu alanda haber yapanların uzmanlaşmamış olmasıdır. Yine yaptığımız araştırmalar sonucunda özellikle birçok İletişim fakültesinde medya okuryazarlığının zorunlu değil seçmeli ders olması, sağlık okuryazarlığı ve sağlık iletişimi derslerinin olmamasının bu noktada önemli bir payı olduğunu söylemek yararlı olacaktır. Basın mensubu yetiştiren iletişim fakültelerinde medya okuryazarlığı dersleri zorunlu olmalı ve bilim ve sağlık haberciliği yetiştirmek için hem uygulamalı hem de pratik dersler verilmelidir. Sağlık haberlerinin hayati önem taşıdığı hayata mal olacağı düşünülerek sağlık haberciliğinde uzmanlaşmanın önü açılmalıdır. Basın Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğü ve Sağlık Bakanlığı ortak bir proje yürütmeli ve bu alana katkı sunmalıdır. Türkiye’de özellikle sağlık okuryazarlığının düşük olduğu bilinmesine rağmen sağlık haberlerine gereken önemin verilmemesi telafisi mümkün olmayan sonuçlara yol açabileceği akıldan çıkarılmamalıdır.