Toy (Otis tarda)

Gözlem Bilgileri

Bu gözlem Evrim Ağacı tarafından yapılmamıştır. Gözlem, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi'nden Mehmet M. Karataş'ın: Eskişehir, Kütahya ve Afyonkarahisar illerinde gerçekleştirdiği çalışmalar sırasında gerçekleştirilmiştir.^[1]

Tanım ve Genel Bilgiler

Bazı kaynaklarda sadece toy, bazılarında Büyük Toy kuşu olarak geçse de biz bu yazımızda "toy" ismini tercih edeceğiz. Hangi ismini kullanırsak kullanalım, bugün inceleyeceğimiz canlı: Otis tarda. 1758 yılında Carl Linnaeus tarafından bilimsel olarak tanımlanan toy (Otis tarda), uçabilen en ağır kuş türlerindendir. Yetişkin erkek bireyler 15 kg'ı geçebilirken, dişi bireyler 4-5 kg aralığındadır. Yeryüzündeki en cinsel dimorfik kuş türüdür.^[9] 75-105 cm aralığında boy uzunluğuna, 190-260 cm de kanat uzunluğuna sahiptir. Bu boyutlarına rağmen kamuflaj yetenekleriyle kendini çok iyi gizleyebilir.

Oiseaux

Toy: mavi-gri bir boyun ve kafaya, tarçın renginde göğüs kenarlarına sahiptir. Ayrıca kızıl sırtında enine siyah çizgiler bulunmaktadır. Bunun yanında karnı beyaz renktedir. Ancak erkek ve dişi arasında, kütlede olduğu gibi dış görünüşte de farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklara ilave olarak birçok kuş türünde olduğu gibi, üreme döneminde de farklı dış görünümlere sahiptir. Örneğin üreme döneminde erkek ve dişinin boyunları beyazlar, gerdanlarındaki turuncu renkle kontrast oluşturur. Üreme zamanında erkek bireyler: kabaran tüyleri, boyunlarındaki geniş beyazlık, kalkan kuyruğu ve beyaz bıyıkları ile dişilerden kolayca ayırt edilir. Normal şartlarda da dişiler erkeklere göre daha ufak ve daha narin olmalarıyla ayırt edilebilir. Toyun ortalama ömrü yaklaşık 10 yıldır. Ancak 30 yıldan fazla yaşayan (esaret altında) bireyler kaydedilmiştir.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Toy (Otis tarda), Toygiller (Otididae) ailesinin içerisinde yer alan Otis cinsinin bir türüdür. Toygiller ailesinin içerisinde yaşayan: 12 cins, bu 12 cinsin içerisinde de toplam 27 tür bulunmaktadır. Toyun (Otis tarda): O. t. tarda ve O. t. dybowskii olmak üzere bilinen 2 alt türü bulunmaktadır.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Toyun, Batı Palearktik'de kesintili olarak ve Doğu Orta Asya'nın belli bölgelerinde yayılımı bulunmaktadır. Toplam yayılım alanı 21,5 milyon kilometrekaredir. Türün Türkiye'de üreyen ve kışlayan popülasyonları bulunmaktadır. Daha çok İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun bozkırlık alanlarında da yayılım göstermektedir. İç Anadolu popülasyonu ve Doğu ve Güneydoğu popülasyonu, 2 farklı alt popülasyon olarak ayrıldığı düşünülmektedir.^{[2], [3]}

Bird Conservation International

Toy genellikle düz ve geniş alanlarda yaşayan, bir bozkır kuşudur. Ancak farklı mevsimlerde, farklı dönemlerde ve bireylerin içinde bulunduğu farklı durumlara göre habitat tercihleri değişkenlik göstermektedir. Örneğin genellikle, dişiler yavruları için tahıl ekini tarlalarını tercih ederken, kur yapan erkekler beyaz renklerini öne çıkaracak yeşillikli alanları tercih eder. Ayrıca toyun, üreme döneminde iklimsel olarak stabil bölgeleri tercih ettiği düşünülüyor.^[4] Buna ek olarak üreme döneminde: yeni biçilmiş, anızlık tarlaları ve akarsu yakınlarını daha çok tercih ettiği bilinmektedir. Araştırmacılar toyun, habitat tercihi konusunda, doğrudan alanın kendisine değil, bölgede diğer toyların var olmadığına bakarak karar verdiğini düşünüyor.^[5]

Popülasyon ve Koruma Statüsü

Popülasyon Durumu

Toy IUCN kırmızı listesinde Vulnerable "VU", yani "hassas" olarak tanımlanmıştır:^[6] Ayrıca sayıları giderek azalmaktadır. Bu tanımlanın sebebi: türün habitatlarının kaybı, parçalanması ve bozulmasına uğraması, bunun yanı sıra avcılık gibi faaliyetlerle sayılarında ciddi ve hızlı azalışlar yaşanması olarak gösterilmektedir.^[7] Toyun yeryüzündeki popülasyonu 44 bin - 57 bin birey arasında olduğu tahmin edilmektedir.^[8]

Tehditler

Toyun, popülasyonlarındaki azalışa sebep olan tehditler iyi bilinmektedir. Bu nedenleri toyun yaşamına etki eden ve doğrudan bireylere etki eden tehditler olarak 2 temel gruba ayırabiliriz. Toyun yaşamına etki eden tehditler: beslenme, çiftleşme, yuvalama, üreme gibi yaşamını ve neslini devam ettirmesi için gerekli olan görev ve davranışları, gerçekleştirmesine engel olan veya zorlaştıran tehditlerdir. Doğrudan bireyler etki eden tehditler ise: avcılık, ekin hasadı yaşanan yerlerde yumurta kayıpları ve yavru kayıpları gibi tehditler olarak gösterilebilir.

Toyun, yaşamına etki eden tehditlerin başında habitat kaybı, sulak alan kaybı ve bozulması gelmektedir. Toyun doğal yaşam alanı olan bozkırların ve sulak alanların tarım alanlarını genişletmek için sürülmesi, doğal bir yaşam alanı ve ekosistem olmalarına rağmen ağaçlandırma yapılarak yapısının bozulması, bu tehditlerin oluşmasında önemli bir yer tutmaktadır. Bunlara ek olarak tarım arazilerindeki aşırı kimyasal kullanımı toyun yaşıma etki eden başka bir tehdittir. Ülkemizde yasak olan, ancak buna rağmen sıkça tercih edilen anız yakma uygulaması, kuluçkadaki dişinin ölümü ve yumurtaların yok edilmesiyle sonuçlanabiliyor.

Toyu etkileyen bir başka tehdit ise insan kaynaklı stres ve huzursuzluk oluşumudur. Huzursuzluk toyun, kuluçkayı terk etmesine ve hatta yaşam alanını terk etmesine sebep olabilir. Araştırmalarda, toyun huzursuzluk yaşadığı durumlarda, dolaylı olarak çiftleşme başarısının düştüğü görülmüştür. Bunlara ek olarak, rahatsız edilen toyların uçarak kaçma tepkisi vermesi ile birlikte elektrik iletim hatlarıyla çarpışma olasılıklarını artmaktadır.

Fas, Suriye, Türkiye, Ukrayna, Çin, Kazakistan, Özbekistan ve Moğolistan'da toyun popülasyonunu etkileyen en büyük tehditlerden birisi yasadışı avcılıktır.^[8] Türkiye'de toyun avlanması 1977'den beri yasaktır,^[10] ancak buna rağmen yasadışı avcılık devam etmektedir. Yasadışı avcılığın yüksek olmasının sebebi, toyun bulunduğu bazı coğrafyaların yasal koruma statüsü bulunurken bazılarının bulunmaması ve yeterince kontrolün yapılmaması olarak gösterilmektedir.

Uzmanlar: kanunların caydırıcı olmasının, düzenli denetimlerin yapılmasının ve yerel halkın bilinçlendirilmesinin önemine vurgu yapıyor.

Koruma Çalışmaları

Türkiye, sınırları içerisindeki doğasını ve yaban hayatını korumak için bazı uluslararası sözleşmelere imza atmıştır, bu sözleşmelerin bazıları toyu koruma kapsamına alır.^{[11], [12]} Bununla birlikte, Türkiye'de toyun korunması için 2004 yılında Doğa Derneği (BirdLife Turkey), Çevre ve Orman Bakanlığı (günümüzde Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve Tarım ve Orman Bakanlığı olmak üzere ikiye ayrıldı) ve bakanlığın alt kurumu olan Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü (günümüzde Tarım ve Orman Bakanlığının alt kurumudur) işbirliğinde bir eylem planı yayımlandı.^[13] Bu eylem planı kapsamında Türkiye özelinde toyun karşılaştığı tehditler önem sırasına göre tespit edilmiştir. Yapılacak koruma çalışmaları kapmasında elde edilmek istenen uzun ve kısa vadeli genel hedefler belirlenmiştir. Bunun beraberinde, hedeflere ulaşılması için yapılması gerekenler kararlaştırılmıştır.

Toy eylem planın yayımlandığı 2004 yılında, yapılan çalışmalar sonucu Türkiye'de 764-1250 birey bulunduğu tahmin ediliyordu. Ayrıca küresel popülasyonu "savunmasız" olarak sınıflandırılan toyun, Türkiye popülasyonu "Tehlike Altında (EN)" olarak sınıflandırılmıştı. Eylem planındaki kısa vadeli hedefte, 2004'ten 2008'e kadar 764-1250 birey sayısının korunması amaçlanmıştı. Uzun vadeli hedefte ise 2020 yılına kadar Türkiye popülasyonun en az 2000 bireye çıkarılması hedeflenmişti. Bu yazının yazıldığı tarihte 2021 yılındayız, bakalım hedefler tutmuş mu?

2021 yılının temmuz ayında bir araştırma makalesi yayımlandı.^[14] Bu makalede Türkiye'deki toy popülasyonunun 559-780 aralığında olduğu tahmin edilmektedir. Yani eylem planın, uzun vadeli hedefi bir yana dursun, kısa vadeli hedefi bile gerçekleşememiştir. Yine aynı makalede: bilimsel araştırma eksikliği ve veri yetersizliği gibi nedenlerin, bu sonuçlarda etkili olduğu belirtilmiştir.

Davranış ve Etoloji

Toyun üreme dönemi, bazı popülasyonlarda değişiklikler gösterse de, mart ve temmuz aylarıdır. Üreme dönemi başladığında, tüm erkek bireyler kur yapacakları ve eş seçecekleri bir alana toplanırlar. Bu alana, lek alanı denir. Toy popülasyonları, üreme dönemleri boyunca genellikle aynı lek alanını kullanırlar. Lek alanı genellikle: açık düzlükler, bozulmamış meralar olarak karşımıza çıkmaktadır. Erkek bireyler bu gelip, kur davranışlarını gerçekleştirmeye başlarlar. Erkekler: kuyruk, omuz ve göğüs tüylerini tamamen kabartarak dişileri etkilemeye çalışırlar. Boyunlarındaki hava keselerini havayla doldurarak boğuk sesler çıkartırlar. Toy çok eşli bir kuş türüdür, çiftleşme hakkı kazanan erkekler birden fazla dişiyle çiftleşebildiği gibi dişilerde birden fazla erkekle çiftleşebilirler. Üreme hakkına, genellikle daha tecrübeli ve daha iri olanlar erişir. Genç bireylerin çiftleşme girişimleri çoğunlukla 2 yaşında başlar, ancak 5-6 yaşına kadar başarılı bir çiftleşme gerçekleştiremezler. Bununla beraber çiftleşme başarısı: vücut büyüklüğü, yaş gibi faktörlerle doğru orantılıdır.

Çiftleşmeden sonra dişi yuva yapımına başlar. Yuvanın ortalama çapı 25-35 cm'dir. Derinliği de yaklaşık olarak 5-10 cm aralığındadır. Yuva bozulmadığı takdirde her yıl kullanılır. Yuva hazırlandıktan sonra dişi, 1-3 arasında yumurta bırakır. Yumurta bırakma süresi yaklaşık 1-2 gün sürer. 1 yumurta bırakma durumu genç dişilerde daha sık görülür. Kuluçkaya sadece dişi yatar. Kuluçka süresi ortalama 21-28 aralığındadır. Yavrular yumurtadan çıktıklarında, kendi kendilerine yürüyebilecek şekilde dünyaya gelirler. Yavruyla tamamen dişi birey ilgilenir. Çoğu yavru yumurtadan çıkışının birinci senesine ulaşmadan hayatını kaybeder, sadece %10'u hayatta kalır. Yavruların palazlanma süresi 30-35 olarak gösterilir. Ancak palazlandıktan sonra anne toyun bakımına ihtiyaç duyarlar. Dişi toylar erişkinliğe 3-4 yaşında erişirken, erkek 5-6 yaşında erişir.

Diyet ve Metabolizma

Toy, omnivor yani hepçil bir kuş türüdür. Bitkiler ve tohumlarıyla beslenebildiği gibi amfibiler ve eklembacaklılar gibi canlılarla da beslenebilir. Sanılanın aksine bulunduğu bölgedeki tarıma zarar vermez. Yapılan araştırmalarda görülmüş ki, toy ekinlerle beslenirken ekinleri koparmıyor, kırıyor. Böylece mahsulde herhangi bir azalma gerçekleşmiyor. Hali hazırda ekinler diyetinin çok az bir kısmını oluştursa da, yine de herhangi bir zararı söz konusu değil. Bilakis tarım zararlısı haşerelerle beslenerek tarıma katkı sağladığı söylenebilir.

Etimoloji

Otis (cins adı) eski Yunanca’da toy kuşları (tür bazında değil) için kullanılmaktadır. Tarda ise yavaş ve planlı olduğunu ifade etmek için kullanılmıştır.