Tekinsiz Vadi Nedir? İnsan Görünümlü Robotlar Bizi Neden Rahatsız Eder?

Tekinsiz Vadi (İng: "Uncanny Valley"), insani özellikler gösteren yapay bir robot, actroid veya insanımsı bir görselin insanda uyandırdığı tiksinti ve korku hislerini ifade eden bir terimdir. Bu terim ilk kez Japon robot bilimci Masahiro Mori tarafından 1970 yılında yayınlanan bir makalede ortaya atılmıştır. Mori, bu fenomeni "ürkütücülük vadisi" anlamına gelen "bukimi no tani genshō" olarak tanımlamıştır. 1978'de yazar Jasia Reichardt, Robotlar: Gerçek, Kurgu ve Tahmin adlı kitabında terimi "Tekinsiz Vadi" olarak tercüme etmiştir. Mori konuyla ilgili ufuk açıcı makalesinde şöyle söylemektedir:

Robotların insan gibi görünmesini sağlama hedefine doğru yaklaştıkça, onlara duyduğumuz sempatinin 'Tekinsiz Vadi' adını verdiğim bir vadiye gelinceye kadar arttığını fark ettim.

Tekinsiz Vadi, Mori'nin çalışmalarından ortaya çıkmış bir kavram olsa da Mori'nin bu durumun varlığını fark eden ilk kişi olmadığını belirtmek gerekir.

Wallpaper Access

Üçgen kafalı bir engerek yüzünü gözlemlemesinin ardından Charles Darwin, Beagle Yolculuğu kitabında şunları yazmıştır:

Canlıdaki bu itici yönün, insan yüzüyle olan orantılı benzerliğinden kaynaklandığını düşünüyorum. Böylece bir çirkinlik ortaya çıkıyor.

Tekinsiz Vadi, gelecekte de birçok problemi beraberinde getirebilir. Tekinsiz Vadi, insanların gelişen yapay zekâ ve robotlarla olan etkileşimi büyük oranda azaltabilir. Örneğin, insansı bir robot Tekinsiz Vadiye düşerse insanların onunla empati kurma veya güvenme olasılığı daha düşük olabilir; bu da insanların robotlarla olan etkileşimini büyük ölçüde sınırlandırabilir.

Arem Ajans

Tekinsiz Vadiye neden olan uyaranlar, başlangıçta potansiyel patojen kaynaklarından kaçınmak için tiksinti tepkisi uyandıran bilişsel bir mekanizmayı etkinleştirebilir. İnsan olmadığını bildiğimiz bir şey insan gibi göründüğünde onun kusurlarına karşı iğrenme tepkisi daha güçlü olur. Çünkü kusurlar hastalık belirtisi olabilir ve insan gibi görünen şeyler genetik olarak insanlara daha yakındır, genetik benzerlik arttıkça da hastalık yapıcı mikropları kapma riski artar.

Androidler, robotlar ve insan gibi görünen diğer nesnelerin garip görünümleri; sanki onları birer ceset veya hastalıklı insanlarmış gibi algılamamıza neden olur.

Tekinsiz Vadi Örnekleri

Tekinsiz Vadi, son derece gerçekçi robotlardan video oyunu karakterlerine kadar çeşitli bağlamlarda gözlemlenebilir. Bunun canlı motorlu bir örneği, Dünya'nın ilk "robot-psikoloğu" Ellie kabul edilebilir.

DARPA tarafından finanse edilen ve USC'nin Yaratıcı Araştırmalar Enstitüsü'ndeki araştırmacılar tarafından geliştirilen Ellie, bilgisayar simülasyonlu bir psikologdur. Depresyon sinyallerini ve diğer zihinsel sağlık sorunlarını çeşitli gerçek zamanlı sensörler aracılığıyla tanımlamak için tasarlanmış karmaşık bir yazılımdır.

Singularityhub

Teknolojik düzeyde Ellie, yüz ifadelerini izlemek için bir video kamerayı, jestleri ve sarsıntıları izlemek için bir Microsoft Kinect hareket sensörünü ve tonlamayı ve tonu yakalamak için bir mikrofonu kullanmaktadır. Ellie, ses tonundan göz ve kafa hareketlerine kadar 60 farklı insan davranışını analiz edebilir.

Yakın zamanda yapılan yeni bir çalışma, hastaların insan olan bir psikiyatriste açılmaktansa bir robot psikiyatriste açılmakta daha rahat olduklarını göstermiştir. Neuroscience News bunu şu şekilde açıklamıştır:

Araştırmacılar, yapay zekâ robot 'Suçlu hissettiğin konu nedir?' gibi kişisel sorular sorduğunda bile, katılımcıların yalnızca bir bilgisayarla etkileşimde bulundukları bilinciyle daha rahat bir şekilde sorulara cevap verebildiğini gözlemledi. Bunun sebebi oldukça basit: İnsanlar söyledikleri şeyleri karşılarındaki insanın yargılaması korkusu olmadan tamamen ifade edebiliyorlar, çünkü robot tarafından yargılanmayacaklarını biliyorlar.

Üstelik, biraz düşündüğünüzde robotların er ya da geç bizi bizden daha iyi tanıyacağını fark etmeye başlıyorsunuz. Araştırmacılara göre artık türümüzü en iyi anlayan biz olmayacağız. Şimdi bir de popüler kültürdeki Tekinsiz Vadi örneklerine bakalım.

Cats (2019)

2019'da vizyona giren Cats filminde birçok insanın rahatsız edici bulduğu insansı kediler yer alıyordu. Bazıları bu durumu komik bulurken çoğu insan düpedüz tiksinti hissettiklerini bildirdi. Sosyal medyada pek çok izleyici filmi tuhaf, tüyler ürpertici ve hatta kabusa yol açan bir film olarak nitelendirdi.

The New Yorker

Shrek (2001)

Shrek filminin ilk test gösterimlerinde, Prenses Fiona karakteri çocuklarda beklenmedik kaygı duyguları uyandırdı. Çocukların cesaretlerinin kırılmasına, hatta korkmalarına neden oluyordu; karakter ekranda göründüğünde çoğu çocuk ağlıyordu.

Yapımcılar tepkilere ve geri bildirimlere dayanarak Tekinsiz Vadi etkisini önlemek amacıyla filmin sinemalarda gösterime girmesinden önce daha çizgi film benzeri bir görünüm kazandırmak için animasyonu düzenlediler.

The Creator (2023)

Geçtiğimiz haftalarda yapılan Amerikan Futbol Ligi'nin (NFL) LA Chargers ve Miami Dolphins maçında sahada bir grup insansı robot geziniyordu. Duygusuz bir ifade ve yavaş hareketlerle etrafta gezinen bu robotlar insanları korkutmuştu. Durum kısa sürede sosyal medyada gündem olmuştu. Ancak daha sonra bunun bir film için hazırlanmış bir reklam projesi olduğu öğrenildi.

Gareth Edwards imzalı bu yeni yapım gerek konusuyla gerek reklam projesiyle son zamanlarda dikkatleri üzerine çekmeyi başardı. Film, 2070 yılında yapay zekâ ve insanlık arasında yapılan bir savaşı konu alıyor.

Newstationnow

Maç esnasında birçok insanın hissettiği ve muhtemelen filmi izleyen birçok insanın da deneyimleyeceği bu garip korkunç boşluk hissi Tekinsiz Vadi'ye verilebilecek en iyi örneklerden biridir.

Tekinsiz Vadi'ye Benzer Kavramlar

• Yapay Zekâ Tekinsizliği: Yapay zekâ alanındaki hızlı gelişmeler nedeniyle, bilişsel bilimciler bir "zihin ürpertisi vadisi" teorisini ortaya attılar. Buna göre insanlar, çok gelişmiş duygulara duyarlı teknolojiyle karşılaştıklarında, güçlü bir tedirginlik hissi yaşayabilirler. Bu fenomen, insan zekasından daha üstün yapay bir yazılımın insanda uyandırdığı korku hissini tanımlar.
• Posthümanizm: Etik-fütürist yazar Jamais Cascio'ya göre, insanlar, ameliyat gibi ciddi girişimlerle yüz ve vücutlarını değiştirdiklerinde de benzer bir Tekinsiz Vadi etkisi oluşabilir. Bu değişikliklere vücut değişikliği (İng: "body alterations") veya vücut modifikasyonu (İng:"body modification") denmektedir. Cascio'ya göre, bu tür teknolojiler insanları normlardan daha da uzaklaştıkça, "transhuman" bireyler artık insan olarak değerlendirilmeyeceklerdir ve tamamen farklı varlıklar olarak kabul edileceklerdir.^[11]

Guinnesworldrecords

• Otomatonofobi: Cansız mankenler, balmumu figürleri, heykeller veya robotlar gibi insan benzeri figürlerden duyulan korkuya otomatonofobi adı verilir. Bu durum kişide aşırı stres ve kaygı bozukluğu oluşturabilecek seviyelere gelebilir. Tekinsiz Vadi'nin aksine otomatonofobi, sadece iğrenme ve tedirginlik hissine kapılmanıza neden olmakla kalmaz; aynı zamanda korkudan kaynaklanan ciddi sorunlara yol açar. Bu fobiye sahip kişiler için insan görünümlü olan her şey korkunç olarak algılanabilir.

Bu Hissi Deneyimlememizin Altında Yatan Sebepler Neler?

Journal of Neuroscience'da yayınlanan bir araştırmada, Birleşik Krallık ve Almanya'daki nörobilimciler ve psikologlar, beyinde bu olgunun nasıl oluştuğunu açıklamaya yardımcı olacak bazı mekanizmaları belirlediler. Sir Henry Dale Üyesi ve Cambridge Üniversitesi Fizyoloji, Gelişim ve Sinirbilim Bölümü Öğretim Görevlisi Dr. Fabian Grabenhorst şöyle diyor:

Bir sinirbilimci için 'Tekinsiz Vadi' ilginç bir olgudur. Bu, bir robotun görüntüsü gibi belirli bir duyusal girdinin, insan ya da insan olmayan bir nesne arasındaki sınıra ne kadar yakın olduğunu belirleyen sinirsel bir mekanizmadır.

Bu mekanizmaları araştırmak için araştırmacılar, beynin farklı bölgelerinin ne kadar aktif olduğunun bir göstergesi olarak beyin içindeki kan akışındaki değişiklikleri ölçen fonksiyonel manyetik rezonans görüntülemeyi (fMRI) kullanarak iki farklı testte 21 sağlıklı bireyin beyin yapısını incelediler.

İlk testte katılımcılara insanlar, yapay insanlar, android robotlar, insansı robotlar ve mekanoid robotların yer aldığı bir dizi görsel gösterildi ve bunları beğenilebilirlik ve insana benzerlik açısından derecelendirmeleri istendi. Daha sonra ikinci testte katılımcılardan, kendilerine kişisel bir hediye verme konusunda bu temsilcilerden hangisine güveneceklerine karar vermeleri istendi. Burada katılımcılar, Tekinsiz Vadi olgusuna uygun olarak genellikle insana daha çok benzeyen robotları tercih ettiler.

Bu görevler sırasında beyin aktivitesini ölçen araştırmacılar, Tekinsiz Vadi duygusunun oluşmasında hangi beyin bölgelerinin rol oynadığını tespit edebildiler. Duyguların izini, yüz ifadeleri gibi sosyal ipuçlarını işlemede ve değerlendirmede önemli olan beyin devrelerine kadar takip ettiler.

Çalışmada medial prefrontal korteksin iki ayrı kısmının Tekinsiz Vadi için önemli olduğu gözlendi. İlk kısım, sinyali bir "insan algılama" sinyaline dönüştürdü. Bu bölgedeki aktivite, insana benzeyen ve insan olmayan nesneler arasındaki sınırı aşırı yoğunlaştırarak insana daha çok benzeyen robotlara daha fazla tepki verdi. İkinci kısım olan ventromedial prefrontal korteks, robotlara tam olarak Tekinsiz Vadi hipotezinin öngördüğü şekilde bir reaksiyon verdi. Daha insan benzeri olan robotlara karşı daha güçlü bir tepki verirken insansı olmayanlara karşı bu tepkide düşüş gözlemlendi.

Her ne kadar Tekinsiz Vadi olgusunun nörolojik açıklamaları olsa da bazıları bunun birtakım kültürel açıklamaları olduğunu öne sürüyor. Rol oynayabilecek bazı faktörleri şöyle sıralayabiliriz:

• Belirsizlik: 2016 yılında yayınlanan bir makalede, Tekinsiz Vadideki korku hissinin çoğunlukla belirsizlikten kaynaklandığı ileri sürüldü. İnsani özellikler gösteren ama insan olmayan nesneler insanda garip bir his uyandırıyordu.^[13] Bu tür insanımsı yapay nesneler bazen filmlerdeki korkuyu veya ürkütücülüğü artırmak için kullanılır. Örneğin korku filmleri, izleyicileri korkutmak için genellikle oyuncak bebekler ve palyaçolar gibi insan olmayan varlıklara insani özellikler yüklerler. Teoriler ayrıca, bir figürün gerçekten yaşayan bir insan mı yoksa bilgisayar tarafından oluşturulan bir model mi olduğu ikilemi de dahil olmak üzere, bir varlığın hangi kategoriye ait olduğunu belirleyememenin Tekinsiz Vadiyi tetikleyebileceğini öne sürmektedir.^[4]

ScreenGeek

• Tutarsızlık: Son derece gerçekçi tasvirlerde bile insanlar, görüntüdeki en küçük tutarsızlıkları tespit etmekte ustadır. Nispeten küçük farklılıklar bile bir karakterin gerçekçilikten tekinsizliğe geçmesine neden olabilir.^[14] Mori, "İnsanımsı (İng:"Humanoid") bir karakter, normalden biraz yavaşça gülümsediğinde aniden sevimsiz ve ürkütücü görünebiliyor." cümlesini kurmuştur.

Wallpaper Access

Örneğin yukarıdaki resimde gördüğünüz yapay figür, sizi gerçek bir insan olduğuna inandıracak kadar gerçekçidir, ancak gerçek bir insanın nasıl davranacağına dair bilgilerinizle çatışacak kadar gerçeklikten uzaktır. Gördükleriniz ile beklentileriniz arasındaki bu uyumsuzluk, kendinizi kararsız ve hatta tehdit altında hissetmenize neden olabilir; başka bir deyişle sizi ürkütür. Bu durum, algısal belirsizlik ve tahminsel kodlama teorisi ile ilişkilendirilir.

Agora Bilim Pazarı

Büyü Muhafızları

Kocaman kanatlarıyla her göreni büyüleyen bulut atlar ve büyünün kaynağı olan Sonsuzluk Ağacı. Masalların bile uslu durmadığı Thrynne diyarı, büyünün en beklenmedik anda karşınıza çıkabileceği bir yerdi. Ama zaman değişti ve büyünün geleceği artık tehlike altında.

Yine de her şey bitmiş değil çünkü büyünün üç yeni muhafızı var. Zam, Phoebe ve Bathsheba olanaksızı başarabileceklerine inanmazlarsa büyü ve bulut atlar kaybolacak. Ve onlar, henüz ne kadar güçlü olduklarını bilmiyorlar…

Costa ödüllü yazar Chris Riddell, nefes kesici çizimlerle süslenmiş Bulut At Günlükleri serisinin ilk kitabı Büyü Muhafızları’nda sizi eşsiz bir serüvene davet ediyor!

ULU ORMAN’IN DEVLERİ REHBERİ İLE!

Devamını Göster

₺145.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Tekinsiz Vadi Önlenebilir mi?

Aslına bakarsanız, herkes Tekinsiz Vadinin gerçekten var olduğu konusunda hemfikir değildir. Örneğin, bu fenomenle ilgili en eski bilimsel araştırmalardan biri 2005 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada insanların yaşadığı ürkütücü duygunun daha çok zayıf tasarım ve estetikle ilgili olduğu ve bu durumun her türlü gerçekçilik düzeyinde ortaya çıkabileceği sonucuna varılmıştır. İnsanlar bazı durumlarda kesinlikle tekinsizlik hissi yaşasa da araştırma, vadinin iyi bir tasarımla aşılabileceğini öne sürmüştür.

Bunun yanı sıra birçok insan bu korkuda yaşın da rol oynayabileceğini öne sürmektedir. Bu fikrin savunucuları ayrıca robotik ve CGi efektlerini görerek büyüyen bir neslin Tekinsiz Vadi'den etkilenmeyeceğini savunmaktadır.^[12]

Sonuç

Robotların insan psikolojisini nasıl etkilediği konusundaki bu makalede, teknolojinin ilerlemesiyle birlikte ortaya çıkan psikolojik etkenleri ve potansiyel riskleri ele aldık. Ancak, unutmamamız gereken önemli bir gerçek var: Robotlar ve yapay zekâ, insanların yaratıcılığı ve inovasyonu sayesinde varlığını sürdürüyor.

Dahası, bu teknolojilerin nasıl kullanılacağı, geleceğimizin belirleyicisi olacaktır. Bilinçli kararlar ve etik değerler rehberliğinde, robotları ve yapay zekayı insanlığın yararına kullanabiliriz. Bu, yeni bir dönemin başlangıcı olabilir; böylece daha fazla verimlilik, daha iyi sağlık hizmetleri ve daha güvenli bir gelecek mümkün olabilir. Bu nedenle, teknolojiyle uyum içinde yaşamanın ve onu etkili bir şekilde yönlendirmenin yolları üzerinde çalışmamız gerekiyor. Robotların korkunçluğunu aşmak, insanlık için daha iyi bir yarın inşa etmek için önemli olabilir.