Tekerlekliler (Rotifera)

Tanım ve Genel Bilgiler

Silindirik vücutlu, bilateral simetrili, yalancı vücut boşluklu (pseudocoelomate) mikroskobik hayvanlardır. Vücut boşluğu olarak bilinen sölom, bu hayvanlarda sıvı ile dolu olduğu için psödosölom (yalancı boşluklu) şeklinde tanımlanır. Mikroskobik görüntüsünde, ağzın yanlarında bulunan "taç" isimli korona (corona) organlarının hareketi tekerlek görünümünü andırdığı için bu isim verilmiştir. Halbuki koronalar tekerlek gibi dönmez. Sadece düzenli siliyer hareket sergiler. Bazı türlerde koronalar bulunmayabilir; koronadaki siller tek sıra halinde kafa çevresinde toplanmıştır. Bu sillerin hareketi, akıntı oluşturarak gerekli besin maddesini ağız boşluğuna yönlendirir. Ağız açılarak mastaks (mastax) adı verilen farinks (yutak) kısmına ulaşan besinleri karakteristik çiğnemeleri ile yutarlar. Yutaklarında fosilleşebilen tek yapı olan trofi isimli ufak çene benzeri kalsifiye yapılar bulundururlar. Etçil veya otçul diyetlerine göre bu yapılar da farklılık gösterir.

Çoğu tekerlekli hayvanın uzunluğu 0.1–0.5 mm arasında değişir. Anatomik olarak başlıca kafa, gövde ve ayak olmak üzere 3 bölümde incelenirler. Kütikula (derileri) kalın ve iyi gelişmiştir. Çoğu iç organ, gövde (trunk) kısmında bulunur. Ayak parmakları 1 ile 4 arasında değişir. Akıntı ile serbest yüzen birçok planktonik türde ayak parmağı olmayabilir, varsa bile en fazla 1 tanedir. Dolayısıyla erim ekonomisi gereği üretilmeyen organ, üretilenden daha verimli olacaktır.

Tekerlekli hayvanların vücutlarına göre ufak bir beyni vardır. Beyinlerinin arkasında görevi henüz tam olarak anlaşılmamış bir çift kese olan retroserebellar organlar bulunur. Kısa antenleri ve 5'e kadar gözü bulunabilir. Gözleri oldukça basit yapıdadır. Öyle ki bazen tek bir ışığa duyarlı hücreden dahi oluşabilir. Diğer yandan koronadaki siller dokunmaya ve basınca duyarlıdır. Yani hareket sırasında koronalar ve kafa bölgesinde siller ile çevrelenen ufak sensör organlar fazlası ile yardımcı olur. Birçok mikroskobik hayvan gibi tekerlekli hayvanlar da öteli (eutely) gelişim gösterir. Yani somatik (vücut) hücreleri belli bir seviyeden sonra sabit sayıya ulaşır (~1000 hücre) ve bölünmeyi durdurur. Böylece canlı sadece hücre farklılaşması ile gelişmeye devam eder.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

İlk olarak 1696'da John Harris tarafından keşfedilmişlerdir. Diğer türleri ise 6 sene sonra mikroskobik hayvanların varlığını kanıtlayan ilk kişi olan Antonie van Leeuwenhoek tarafından tanımlanmıştır. Bazı Tekerlekli türlerinde aynı genin, farklı kromozomlarda birçok kopyası bulunabilir. Bu da türün, evrimsel süreçte uzun bir aseksüel (eşeysiz) üreme tarihi olduğunu gösteriyor olabilir.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Kozmopolit yayılım gösterirler. Şehirlerdeki tatlı sularda, çamur sularında, ağaç yosunlarında veya nemli bölgelerde yaşayabilirler. Neredeyse hepsi tatlı sularda yaşar. Tuzlu suya uyum sağlamış olanlar arasından Synchaeta cinsi örnek gösterilebilir. Bazıları yüzebilirken, bazıları akıntı ile birlikte hareket eden gerçek planktoniktir. Hatta bazıları bulundukları konağın (substrat) üzerinde tamamen hareketsiz bir uzantı gibi yaşayabilirler. Tatlı sulardaki önemli zooplanktonlardan biridirler.

Davranış ve Etoloji

Koronlardaki silleri düzenli hareket ederek yemek yeme için ufak bir akıntı oluştururlar. Ayrıca bazı türleri "yay" gibi kısalıp, uzanarak hareket eder. Önlerine çıkan objeleri koronaları ve sensör organları ile hissederek yollarını ona göre düzenlerler.

Rotiferlerde her iki cinsiyet de, birbirinden farklı görünümlerde (cinsel dimorfik olarak), ayrı ayrı bulunur ve bu sayede eşeyli olarak üreyebilirler; ancak partenogenez yoluyla eşeysiz olarak üremeleri de mümkündür. Dişiler erkeklerden her zaman daha büyüktür; öyle ki bazı türlerde dişi erkeğin 10 katına kadar daha büyük olabilir. Partenogenez ile üreyen rotiferlerde erkekler sadece mevsimsel olarak, yılın belli zamanlarında oluşurlar; bunun dışında popülasyonları tamamen dişilerden oluşabilir.

Rotifer dişilerinin vücudunda bir veya iki adet yumurtalık bulunur. Bu yumurtalıklarda vitellarium isimli bir salgı bezi bulunur. Bu bez sayesinde yumurta sarısına sahip bir yumurta üretilir.

Erkeklerde ise işlevsel bir sindirim sistemi bulunmaz; genellikle aşırı kısa ömürlüdürler ve çoğu zaman doğdukları anda üremeye hazırdırlar. Sadece bir adet testisleri ve sperm kanalları bulunur. Omurgalılardaki prostata benzer olan ama ondan bağımsız olan prostates isimli bir organa sahiptirler. Sperm kanalının ucunda, penis benzeri bir çıkıntı bulunur.

Rotiferler üç ayrı şekilde üreyebilirler: Seisonidea tamamen biseksüel olarak ürer, Bdelloidea eşeysiz partenogenez ile ürer, Monogononta ise bu iki mekanizma arasında gidip gelerek üreyebilir (buna "döngüsel partenogenez" veya "heterogoni" denir).

Rotiferlerde iç dölleme görülür. Erkekler, penislerini dişilerin kuşlardakine benzer olan ama ondan bağımsız olarak evrimleşmiş olan kloak açıklığına sokar, derisini deşerek geçer ve spermini dişi vücuduna bırakır. Döllenen yumurta, sert bir kabukla sarılır. Bu yumurtalar dişi vücudunda gelişebildiği gibi, yakındaki bir bitkinin üzerinde de gelişebilir.

Diyet ve Metabolizma

Etçil veya otçul beslenebilirler. Etçil beslenen türler 10 mikrometreye kadar olan organik döküntüleri, algleri, ölü bakterileri ve diğer tek hücreli hayvanları (Protozoa) yiyebilirler. Organik madde dönüşümüne katkı sağlarlar ve birçok hayvan için besin kaynağıdırlar.

Etimoloji

Latinca Rotifera, "tekerlek" anlamını taşır.