Tek Çenekli Bitkiler (Monocots)

Tek çenekliler yani monokotil bitkiler, kapalı tohumlu bitkilerin yani anjiospermlerin en önemli iki grubundan biridir; bir diğer önemli grup da çift çenekli yani dikotil bitkilerdir (veya daha genel tabiriyle, çok çenekli bitkilerdir).

Tek çenekli bitkiler, aralarında ekonomik olarak son derece önemli bitkiler olan Buğdaygiller (Poaceae) ve bitki ailelerinin en genişi olan Orkideler (Orchidaceae) gibi bitkilerin de bulunduğu yaklaşık 60,000 türe sahiptir.

Öne çıkan diğer tek çenekli bitki aileleri arasında Zambakgiller (Liliaceae), Palmiyegiller (Arecaceae) ve Süsengiller (Iridaceae) bulunmaktadır.

Tek çenekli bitkilerin ayırt edici en önemli özelliği adından da anlaşılacağı üzere tohumunda tek bir çeneğe yani tohum yaprağına (kotiledon) sahip olmasıdır. Kotiledon yani "çenek", tohumlu bitkilerin ilk yaprakları oluşturan yapısıdır ve embriyo için besin depolamakta kullanılır.^[1]

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Tek çenekli bitkiler monofiletiklerdir, yani tek bir ortak evrimsel tarihe sahiptirler. Tek çeneklilerin ilkel çift çeneklilerden türedikleri düşünülmektedir. Bilinen en eski tek çenekli bitki fosilleri 125 ila 113 milyon yıl öncesine, Erken Kretase Dönemi'ne tarihlenmektedir. Bir grubun atalarından ne zaman ayrıldığını tahmin etmek üzere DNA farklıklarını gözeten moleküler saat çalışmaları, tek çenekli bitkilerin en erken 140 milyon yıl önce ortaya çıktığını öne sürmektedir.

Tek çenekli bitkilerin evrimsel çeşitliliği, gruba özgü birkaç temel özellikle sınırlıdır. Bunlardan en çok öne çıkanlar bu bitkilerin tipik vasküler kambiyumun bulunmaması ve ağ biçimindeki damar dokusu yerine paralel damarlı yapraklarının olmasıdır. Bu sınırlamalar dahilinde, tek çenekli bitkiler yapı ve habitat açısından oldukça geniş bir çeşitlilik göstermektedir.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Tek çenekli bitkiler, yeryüzünde her yere dağılmışlardır. Tek çenekli bitkiler, sadece karasal değillerdir; ayrıca göl, gölet ve nehirlerde de yetişirler. Kimileri okyanus kenarlarında gelgit bölgelerinde, pek azı da kısmi olarak denize batmış bir biçimde kıyı boyunca sığ sularda yetişir.

Davranış ve Vücut Planı

Tek çenekli bitkilerin tohumlarında tek bir kotiledon bulunur, yaprakları ince uzundur ve yapraklardaki damar yapısı birbirine paraleldir, kök sistemleri saçaklıdır. Çiçeklerin çanak ve taç yaprakları genellikle üç ve üçün katları halindedir. Tek çeneklilerin iletim demetleri genellikle dağınıktır. Kambiyum olmadığından normal sekonder kalınlaşma yani enine büyüme görülmez. Dolayısıyla genellikle bu gruptaki bitkilerin boyları uzun, gövdeleri incedir.^[2]

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Tek çenekli bitkiler, ekonomik ve kültürel anlamda son derece önemli bitkilerdir. Dünyanın dört bir yanında temel gıda maddesi olarak kullanılan buğday, pirinç ve mısır gibi tahıllar ve nişastalı kök sebzeler, palmiye, orkide, zambak, şeker kamışı ve bambu gibi inşaat sektöründen ilaç sanayine dek pek çok alanda kullanılan bitkiler bu gruptandır. Tek çenekli bitkiler arasında buğdaygiller hem temel gıda maddesi hem de hayvan yemi olarak son derece büyük bir ekonomik öneme sahiptir. Diğer ekonomik öneme sahip tek çenekli bitkiler arasında zencefil, zerdeçal, kuşkonmaz, ananas, pırasa, soğan ve sarımsak gibi bitkiler sıralanabilir. Zambak, nergis, lale, süsen ve gana gibi ev ve peyzaj için yetiştirilen soğanlı bitkiler de tek çeneklidir.^[3]

Etimoloji

Tek çenekli bitkilerin geleneksel botanik dilindeki karşılığı olan "Monokotiledon" kelimesi Latinceden gelir ve bu gruptaki bitkilerin tohumlarında "mono" sözcüğü "bir adet" anlamına gelir, "kotiledon" sözcüğü ise bitkinin embriyonik yaprağı bulunduğunu anlatır.