Taş Alet Yapımı ile Dil Arasındaki İlişki ve Nöroarkeoloji

Beyin görüntülenme teknolojisi sayesinde erken dönem insanlarının zekası hakkında fikir sahibi olabiliyoruz.

İnsanlar ne zaman ve nasıl bu kadar ‘akıllı’ olmaya başladılar? Bu sorunun cevabı 1.8 milyon yıl önce yaşamış olan atalarımızda olabilir. Çünkü bu dönemde taş alet teknolojisinde yeni aletler ortaya çıktı ve bu insan zekasının kapasitesinin arttığına işarettir. Bazı araştırmacılara göre gelişmiş bir teknolojinin daha büyük bir beyinle ve zekayla ilişkisi bulunur. Bu da belki de ilk dil becerisinin işaretleri olabilir. Ne yazık ki atalarımızdan bize kalan tek şey fosiller ve taş aletlerdir. Elimizde bir zaman makinesi olsaydı belki onların bilişsel özellikleri veya bir dile sahip olup olmadıklarını bilebilirdik. Diğer türlüsü oldukça güçtür.

Zor fakat imkansız değil!

Günümüzde yeni beyin görüntüleme teknolojileri sayesinde, disiplinlerarası araştırma ekipleri atalarımızın alet yapımında ne kadar zeki olduğunu gösteriyor. Günümüz insanı eski atalarımızın yaptıkları aletlerin yapım aşamalarını tekrarlarken, yeni teknoloji sayesinde bu süreçte beynimizin hangi bölgelerinde ne tür süreçler yaşanıyor öğrenebiliriz.

Taş alet teknolojisinde bir sıçrama

Arkeolojik kayıtlarla elde ettiğimiz taş aletler atalarımızın zekası hakkında bize bir şeyler söyleyebilir. Atalarımız kesinlikle birer aptal değildi. Taş aletlerin kullanımına dair 3.3 milyon yıllık kanıtlar bulunur. Ancak daha kolay bozulan (tahta vb) aletler de yapılmış olabilir. 2.6 milyon yıl önce bazı küçük gövdeli ve daha küçük beyinli insan ataları, büyük taşlardan küçük parçalar elde ettiler. Bu tür taş aletleri ilk kez olarak Tanzanya’nın Olduvai Gorge’de çıkartıldı ve ismine Oldowan taş alet endüstrisi denildi.

Yaklaşık 1.8 milyon yıl önce Doğu Afrika’da daha büyük bedene ve daha büyük beyine sahip olan atalarımız daha gelişmiş bir alet teknolojisine sahipti; Acheulian (Aşölyen) endüstrisi. Bu aletler ile et, yer altı kök besinlerini, küçük canlıları ve fındık gibi yüksek enerjili besinlerin tüketimi de artmış olabilir. Daha iyi araçlara sahip olmalarıyla daha yoğun enerjili gıdalara erişim kolaylaşmış oldu. Bundan yavrularda faydalandı.

Bir grup araştırmacı, insan türünün zaten bu türden karmaşık taş alet üretimi için önceden var olan bir beyin ağının üzerine koyarak evrimleşmiş olabileceğini öne sürdü.

Peki Acheulian taş alet endüstrisi 1.8 milyon yıl öncesinde yaşayan insanlar diğer türlere göre daha akıllı ve dil gibi olgulara sahip miydi? Bu sorunun cevabı için devreye nöroarkeoloji giriyor.

Geçmişteki beyin aktivitelerini yeniden görüntüleme

Bu çalışma ekibi içerisinde, Stone Age Institute’den paleoantropologlar ve Iowa Üniversitesi’nden de nörobilimciler bulunuyor. Bu ekip modern insanların Oldowan taş aletleri üretirken beyin aktivelerini görüntülemek amacıyla bir araya geldi. Uzun zaman önce yapılan taş aletleri tekrar üreterek modern insanın beyin alanlarındaki hareketler izlendi. Fonksiyonel yakın-kızılötesi spektroskopi (fNIRS) isimli bir beyin görüntüleme teknolojisi kullanılarak bu araştırma gerçekleştirildi. Beyin görüntüleme teknikleri arasında benzersizdir çünkü beyin görüntüsü çekilen kişinin herhangi bir harekete izin vermeyen diğer tekniklere göre deneğe hareket özgürlüğü sunar. Bu teknikte denek kollarını ve ellerini rahatça hareket ettirebilir.

Bu çalışmaya katılan herkes FNIRS sistemine bağlanmadan önce Oldowan ve Acheulian taş aletlerinin nasıl hazırlanacağı konusunda eğitim aldılar.

Dilin ve taş alet yapımının beyinde ortak bir devre paylaştığı fikrinin test edilmesi için deneyde dil kontrolü de yapılması gerekiyordu. Böylece katılımcılar iki gruba ayrıldı; bir grup dil komutlarıyla yapılmış videodan taş alet yapımını öğrendi, diğer grup ise aynı videodan ses kapalıyken öğrendi.

Eğer dil ve alet yapımı gerçekten birlikte evrimsel bir ilişki paylaşıyorsa, o zaman ses olmadan öğrenen grubun katılımcıları, taş aletleri yaparken beynin dil alanlarını hala kullanıyor ise dil süreçleri ile alet üretimi beyinde aynı sinirsel devreleri harekete geçiyorsa bu beklenilen sonuç olur.

Nörogörüntüleme sırasında katılımcılardan üç görev istenmiştir; motor temel görevi için iki yuvarlak taşın birbirine vurarak parçalar üretmek, çekirdeği şekillendirmeye dayalı basit bir görev olarak Oldowan görevi ve daha gelişmiş bir parça çıkarmak için el baltası şeklinde Acheulian görevi.

Shelby S. Putt, CC BY-ND

İnsan atalarının bilişsel evrimi

Keşfedilen şey, sadece dil destekli taş alet yapmayı öğrenenlerin, beynin dil işleme kısımlarını da kullandıklarıydı. Bu çalışma ayrıca insanların dil ile ilgili beyin kısımlarını harekete geçirmeden taş aletleri yapabileceğini gösterdi. Bu şu anlama gelir, taş alet üretiminde dilin önemli bir rol oynadığı fikrinden pek emin değiliz. Tam olarak dilin ne zaman ortaya çıktığı hala çözülmesi gereken bir gizemdir. Ayrıca, Oldowan taş alet yapımında esas olarak beyinde görsel kontrol ve el hareketi bölgeleri çalışıyor. Daha gelişmiş olan Acheulian alet yapımı ise serebral korteksin büyük bir bölümüne yayılmış daha üst düzey bilişsel bir ağ oluşturur.