Sosyal Davranışlar, Beynimizi Değiştiriyor!

Bütün hayvanlar hayatta kalmak, sosyal ve fiziksel ortamlarında başarılı olmak amacıyla dâhil oldukları sosyal sistemler ile etkileşim içinde olmalıdırlar. Bu etkileşim karşımıza iki şekilde çıkar: rekabet ve işbirliği. Aynı türden hayvanlar eş bulma, besin alanını koruma gibi konularda rekabet ederken; tehlike oluşturan diğer türlerle mücadele gibi konularda işbirliği yaparlar. Bu iki olgu hayvanlarda toplumsal davranışları belirler. Bu açıdan bakıldığında psikoloji ya da etoloji fark etmeksizin davranışsal yelpazenin hem psikolojik hem toplumsal hem biyolojik bir bütün olarak ele alınması gerektiği anlaşılmaktadır. Bir davranışın biyolojik temellerini anlamak, davranışı sergileyen organizmanın ihtiyaçlarını ortaya koyacaktır.

Rekabet içeren toplumsal davranışlar sonucunda bireyler, üyesi oldukları sosyal sistemlerde statü değişiklikleri yaşarlar. Hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalar, bu statü değişikliklerinin beyinde ve organizmanın gen ifadesinde de çeşitli değişiklikleri de beraberinde getirdiğini gösteriyor.

Russell D. Fernald tarafından yapılan bir çalışmada Afrika’daki Tanganyika Gölü’nde yaşayan Çiklit balık familyasına ait Astatotilapia burtoni (eski adıyla Haplochromis burtoni) balık türünün sosyal davranışları incelenmiştir. Astatotilapia burtoni'lerin bu etkileşimleri yukarıda da bahsettiğimiz gibi beyinde değişiklikler meydana getiriyor. Ayrıca çalışmada kullanılan model organizmalarda erkek bireylerin oluşturduğu rekabete dayanan sosyal sistemin birtakım belirli sosyal becerileri gerektirdiği ortaya çıkmıştır.

A. burtoni'lerin Sosyal Sistemleri

Astatotilapia burtoni türünün erkek bireyleri, aralarında hızlıca geçiş sağlanabilen ve sosyal statüleri tarafından kontrol edilen iki fenotipe sahiptir: üreme yeteneğine sahip dominant erkekler ve üreme yeteneğinden yoksun dominant olmayan erkekler. Dominant erkekler parlak renklere sahiptir, kendi besin alanlarını agresif bir şekilde korurlar ve dişi A. burtoni’lere kur yapabilme becerisine sahiptir. Çarpıcı bir şekilde baskın olmayan erkekler soluk renklidir. Ve dominant erkeğin bulunduğu ortamlarda “eril” dış görünümlerini terk edip dominant erkeklere tehdit oluşturmadıklarına dair onları ikna etmeye çalışırlar.

Gözle görülebilen bu fiziksel farklılıklar, sosyal statüye bağlı olarak başlıca fizyolojik farklılıkları yansıtır. Astatotilapia burtoni erkekleri bir fenotipten diğerine geçiş yaparken siyah çizginin belirmesi, vücut renginin parlaklığı ve davranış değişiklikleri gibi bazı değişimler birkaç dakika içinde gerçekleşir.

Sosyal Statünün Beyinde Meydana Getirdiği Değişiklikler

Gonadotropin Salgılayıcı Hormon -Gonadotropin releasing hormone, ilerleyen kısımlarda GnRH olarak geçecektir- organizmanın büyümesini, üremesini ve metabolik işlevlerini düzgün yerine getirmesini sağlar. Diğer tüm omurgalılarda beyindeki GnRH nöronları üremeyi kontrol ederken Astatotilapia burtoni'lerde üreme erkek sosyal statüsünden etkilenen GnRH nöronları tarafından düzenlenir.

Astatotilapia burtoni erkeklerinin yaşadıkları fenotip değişiklikleri, beyindeki GnRH nöron boyutlarını ve GnRH üretimini etkilemektedir. Birçok sosyal sistemde de görüldüğü üzere dominant olan erkeklerin testosteron hormon düzeyi yüksek olup kortizol adı verilen stres hormonu düşüktür ve bu durum dominant olmayan bireylerde tam tersi olarak karşımıza çıkmaktadır.

Dominant olmayan bir Astatotilapia burtoni erkeklerinin davranış repertuvarı sadece iki davranış ile sınırlıyken sosyal statülerinin yükselmesi üzerine on yedi farklı davranışı sergileyebilir duruma hızlıca gelir. Dominant olmayan bir erkeğin sosyal statüsü yükselirken beyninde üreme yeteneklerini ortaya çıkaran birtakım eylemler yaşanır: GnRH nöronları hacmini sekiz kat arttırır ve GnRH peptidinin üretimi hızla artar.

Bununla birlikte, kendi sistemi içerisinde dominant bir erkek, kendisinden daha güçlü ve büyük erkek Astatotilapia burtoni'lerin olduğu bir sosyal sisteme dâhil olduğunda bir dakikadan kısa bir sürede parlak rengini kaybederek diğer dominant olmayan erkek ve dişilerin arasına katılır. GnRH içeren nöronlar, hacminin sekizde biri kadar küçülür ve daha az GnRH mRNA'sı ve peptidi üretir. Ve bu da üreme yeteneklerini kaybetmesine yol açar.

Sosyal Statü ve Gözlemleme Yeteneği İlişkisi

Diğer tüm hayvan gruplarında olduğu gibi Astatotilapia burtoni'lerde de bir koloninin parçası olmak onları yiyecek bulma konusunda rekabete sokarken, düşmanlardan kaçınma konusunda iş birliği yapmalarını sağlar. Bu noktada Astatotilapia burtoni erkekleri kendilerine savunulabilir besin alanları ve "dost" arayışına girer. Bu dost bulma arayışı, karşı tarafın davranışlarını ve etkileşimlerini gözlemleme yeteneğiyle ilişkilidir. Bu gözlemler diğer Astatotilapia burtoni'lerin gelecekte dost veya düşman mı olacağına dair bilgileri içerir.

Türdeş Savaşları ve Gözlemlere Etkisi

Dominant olmayan her A. burtoni erkeğinin nihai amacının bir parçası sosyal statülerini yükseltip üreme yeteneğine sahip dominant bir erkek olmaktır. Ve bu amaç için evrimleşmiş davranışları kullanarak arkadaşlar bulmaktır. A. burtoni erkekleri gözlemlerinden yararlanıp bilişsel zincirlemeler kurarak hiyerarşideki yerlerini kestirmeye ve buna bağlı olarak eril davranışlarını sergileme ya da gizleme yollarına başvururlar.

Tanganyika Gölü'ndeki A. burtoni kolonilerinin boyutu birkaç düzineden yüzün üzerine kadar ulaşabilmektedir. Bu sayı koloninin besin kaynaklarının kaç balığı destekleyebileceğine bağlı olarak değişmektedir. Erkek A. burtoni'ler, kendi besin alanlarını tehdit eden düşmanlarla savaşmak zorunluluğundadır. Bununla birlikte kolonilerini büyütmek, yeni besin alanları bulmak amacıyla kendilerinden zayıf bir besin alanı sahibi ile karşılaştıklarında da savaşmak durumundadır.

Çalışmanın bir başka bulgusu da A. burtoni balıklarının kendi besin alanlarını korumak ya da besin alanlarını büyütmek amacıyla savaşmak dışında türdeş erkekler arasındaki bu savaşları gözlemledikleridir. Bu gözlemler aracılığıyla çıkarımlarda bulunarak kendi potansiyel kavgalarının sonuçlarını tahmin etmeye çalışırlar. Piaget'in bilişsel gelişim kuramında da üzerinde durduğu kavramlardan biri olan "geçişli çıkarım" gibi "A ile B balığının kavgasını izleyen C balığı, kimin galip geldiğini dikkatle izleyerek kendisini A ve B balıkları arasında bir güç sırasına koyar." Bu sayede yukarıda da belirtildiği üzere saldırgan tavırlarını gizleyerek ya da saldırgan tavırlar sergileyerek hayatta kalmaya çalışırlar.

Dişilerin Eş Seçimi ve Etkileri

Peki, dişi A. burtoni'ler eş seçimlerinin erkeklerin davranışlarından etkileniyor mu? Evet, etkileniyorlar. Russell D. Fernald'ın çalışmasına göre üreme çağında olan dişiler dominant ve saldırgan tavırlar sergileyen erkekleri seçmektedir.

Erkekler arasındaki bir kavgayı gören ve kazanan erkeği seçmiş 13 dişi A. burtoni'den yalnızca ikisinin eş seçimini değiştirdiği, kavgaya şahit olup kaybeden erkeği seçen 12 dişide 11'inin seçimini değiştirip kazanan erkeğe yöneldiği aşağıdaki tabloda görülebilmektedir. Bu tablodan çıkarılabilecek başka bir bulgu da dişi A. burtoni'ler bu kavgaları izlediğinde erkeklerin saldırgan davranışlarını artırdığıdır.

Sonuç olarak hayvanlarla yapılan çalışmaların insanlara uyarlanmasında pek doğru sonuçlar elde edilmese de söz konusu sosyal sistemler ve statü olduğunda evrimsel süreçte kazanılmış yeteneklerin ve yaşanan değişikliklerin anlaşılmasına ışık tutabileceği kabul edilebilir.