Carl Sagan, "Ateizm aptallıktan başka bir şey değildir." demiş midir? Dediyse, nerede ve neye istinaden söylemiştir?

Merhabalar,

Öncelikle Carl Sagan'ın bu konudaki söylediği söz tam olarak "Ateizm aptallıktan başka bir şey değildir" değildir! Bahsettiğiniz söz İngilizce dilinde şöyledir: "By some definitions atheism is very stupid." Yani Türkçeye çevirdiğimizde: "Bazı tanımları gereği ateizm oldukça aptalcadır."

Bu "Ateizm aptallıktır." ile aynı anlama gelmemektedir. Buna rağmen neden böyle bir söz kullandı?

Sagan bir bilim insanı olmakla birlikte açık fikirli olmayı değerli gören birisiydi. "Orada bir yerlerde bir şey keşfedilmeyi bekliyor" gibi sözleri halen evrende gizemlerin olduğuna ve onların keşfedilebilir olduğuna değiniyor, ancak henüz keşfedilmemiş şeylerin yerine de sahtebilimcilerin yaptığı gibi uydurma bir alternatif cevap vermiyor, "inanmak istemiyorum, bilmek istiyorum" sözü bu tutumunu yeterince belli ediyor, ki Sagan bir bilim insanı olmakla birlikte ünlü bir skeptik idi aynı zamanda.

Açık fikirli olmaya verdiği değer kadar da "açık fikirli olun, fakat beyniniz dışarıya taşacak kadar değil" sözü de konulara olan bilimsel yaklaşımını gösteriyor. Yani elbette açık bir fikir tutalım ama, kanıta da değer verelim, sadece inanca dayalı olmayalım gibi düşünceleri Sagan'ın konulara olan yaklaşımını açık ve net bir şekilde gösteriyor. Bütün bunlarla birlikte din konusunda ise konuşmalarına ve kitaplarına baktığınızda, "tanım gereği" Sagan her ne kadar kendini bir "Agnostik" olarak tanımlasa da gerçekte bir "Ateist"ti. Ancak bu tanımı kendisine yakıştırmayı sevmemesinin nedeni ateizmin "Evrende tanrı yoktur!" gibi kesin bir yargı taşıdığını ve bunun dogmatik bir düşünce şekli olduğunu düşünmesinden kaynaklanıyordu. Ancak bugün ateizmin (Dawkins İnanç Skalasına bakınız) farklı tanımlarına baktığınızda Sagan'ı Negatif Ateist (yani Agnostik Ateist) kategorisine yakın bir yere yerleştirebiliriz. Yani belirli bir din veya tanrıya inanmıyor (bu sizi otomatik olarak ateist yapar zaten), ancak kanıt karşılığında da fikrini değiştirmeye daima açıktır (ki ateist olanların çoğu bu şekilde düşünmeli, ünlü ateist Richard Dawkins de kendisini aynı kısma yerleştiriyor).

Yani kısaca göreceğiniz gibi konu sadece kelimeleri nasıl tanımladığınıza bağlıdır (semantik). Sagan'ın kendi tanımına göre ateizm tanrı hakkında kesin bir yargıya sahip olan dogmatik bir düşünce yapısıdır, muhtemelen zamanla ateizmin tanımlamalarını başkalarından dinledikçe de en tepedeki söz gibi "bazı tanımlar gereği aptalcadır" demesine neden olmuştur. Tanrının yokluğuna dair yapılan bu mutlak tanım Pozitif Ateistler (yani Gnostik Ateistler) için geçerlidir ve bilimsellikten çıkmak istemeyen herkes bir konuda Gnostik olduğunu ileriye sürmekten kaçınır. Bir şeye en fazla %99 olasılıkla yok denilebilir ama %100 olmadığını söylemek bilimsel bir yaklaşım değildir. Bu noktada bazı muhafazakar dindarlar bunları duyunca "Yani olmadığını da kanıtlamıyorsun" diye geçersiz bir argüman* ileriye sürerler ve o argümanı desteklemek için de Sagan'ın sözlerinden olan "Kanıtın yokluğu, yokluğun kanıtı değildir" gibi sözleri dile getirirler, ancak bu da Sagan'ın inançtan ziyade bilgiye önem verdiği gerçeğini göz ardı etmektedir.

1996 senesinde Sagan şu sözleri sarf etmişti:

"Ben bir ateist değilim. Musevi-Hristiyan-İslam Tanrısının olmadığına dair ikna edici kanıtlara sahip birisine ateist denir. Ben o kadar akıllı değilim, ama ben de böyle bir tanrı için yeterli delile yaklaşan hiçbir şey olduğunu düşünmüyorum. Neden bir karar varmak için acele ediyorsun? Neden kesin kanıt gelene kadar beklemiyorsun?"

Sonuç;

Sagan günümüzdeki tanımlar gereği bir "Agnostik Ateist" konumundadır, ancak döneminde belki de dindar olan takipçilerin de gözüne batmamak için "Ben bir ateistim" gibi keskin ifadeler kullanmaktan kaçınmak istemişti. Bu da COSMOS gibi harika yapıtlarıyla birlikte inançlı insanların kendisinden uzaklaşmalarına engel oldu ve bilimi popülerleştirip herkese sevdirtmeyi başardı.

Yine de insanların hangi dine inanıp inanmadıkları, ateist olup olmadıklarını söylemeleri birilerinin sizden nefret etmesine ya da saygısız olmasına neden olmamalıdır. Ayrıca "Bilim sadece dinsiz kesim içindir" gibi bir kaide de yoktur. Sagan da bunun bilincinde olup insanların aklında mutlakçı gibi görünmemek için bu tarz kelimelerden kaçındığını düşünüyorum, yaşadığı dönem itibariyle de anlam verebiliyorum da, çünkü onca bilimsel gelişmeye rağmen 1996 senesinde hayatını kaybetti ve 2020 senesine kadar inanılmaz şeyler öğrendik ve başardık. Belki de Sagan bugün hayatta olsaydı, inançsız birisi olduğunu daha rahat bir şekilde dile getirebilecekti. Ancak bu önemli değil, Sagan "Ben X inancına/dinine mensubum" deseydi bile, birçok insanı bilime davet ettiği apaçık ortadadır ve birbirinden değerli kitaplar da geriye bırakmıştır. Gerisi teferruat :)

Umarım bu uzun yorumum sorunuzu cevaplamıştır. Teşekkürler...

*Not: Geçersizdir çünkü bir şeyin yokluğunu yani bir negatifi kanıtlayamazsınız, bu sihirli periler ve tek boynuzlu atlar için de geçeleridir, Betrand Russell'ın Çaydanlık argümanına bakınız. İspat yükü daima iddia sahibine aittir.