Soru Dilenmesi Safsatası, Petitio Prensibi ya da Hatalı Döngüsel Nedensellik

Soru dilenmesi (petitio prensibi ya da hatalı döngüsel nedensellik), bir argümanın önermesi, sonuca bağlı ya da sonucun dengi olduğunda ortaya çıkan safsatadır. Başka bir deyişle, eğer önermelerin bir tanesi bile tartışmanın sonucunu zorunlu olarak doğru varsayıyorsa bu önerme sonucuna muhtaçtır.

Örnek vermek gerekirse “Küçük çocukların argo içeren kitaplar okuması yanlıştır, demek ki çocukların argo içeren kitaplar okumasına izin vermek etik değildir!” argümanı, Soru dilenmesi safsatasına düşmektedir çünkü yapılan önerme (küçük çocukların argo içeren kitaplar okuması yanlıştır) aslında sonucun (çocukların argo içeren kitaplar okumasına izin vermek etik değildir) başka şekilde ifade edilmiş halidir.

Soru dilenmesi safsatası birçok tartışmada önemli rol oynadığından bu safsatayı anlayabilmek önemlidir. Dolayısıyla yazının devamında öğreneceklerinizle hem sonucu varsayma safsatasına maruz kaldığınızda nasıl cevap vereceğinizi öğrenecek hem de kendiniz bu safsataya düşmekten kaçınabileceksiniz.

Sonucu Varsayma Safsatasının Terminolojisi

Soru dilenmesi safsatası bazen farklı isimlerle anılabilir: Petitio principii, sonucu varsayma, dairesel argüman, dairesel akıl yürütme, döngüsel akıl yürütme, dairesel argüman, circuius probandi, circulus in demonstrando ve yasa dışı dairesel akıl yürütme safsatası. Tüm bu terimler arasında bazen sınırlar çizilse de genellikle birbirleri yerine kullanılırlar.

Soru dilenmesi (İng: begging the question) terimi Yunancadan köklenen, Latince petitio principii ifadesinin bir çevirisidir. Yine de bu ifade için daha doğru ve açıklayıcı bir çeviri, “sonucu varsayma” olurdu.

Modern İngilizcede begging the question ifadesi genellikle belirli bir sorunun sorulmasını tetikleyen bir şeyi belirtmek için soruyu gündeme getirmek, soruyu davet etmek anlamında kullanılır. Bunun için Türkçedeki yakın bir örnek şöyle olabilir: "İnsanlara yardım etmeyi sevdiğini söylüyorsun ancak bu, en son ne zaman yardım ettiğini sorgulamanı gerektiriyor." Fakat daha az yaygın olsa da begging the question, sorudan kaçınmak anlamında da kullanılır.

Begging the question teriminin bahsettiğimiz alternatif kullanımları bazen yanlış olarak değerlendirilir. Aslına bakarsak pratikte gayet yaygınlardır, özellikle safsatayı kasteden orijinal anlamıyla karşılaştırıldığında. Bu anlamlar, begging the question ifadesinin ek anlamları olarak değerlendirilebilir.

Birinin begging the question terimini hangi anlamda kullandığı genellikle bağlamdan çıkarılabilir. Yine de soruyu dilenmek demek yerine "soruyu gündeme getirmek" ya da "sorudan kaçınmak" demek bazen daha iyidir. Böylece yanlış anlaşılmalardan veya gereksiz terminolojik tartışmalardan kaçınılabilir. Benzer olarak terime aşina olmayan insanların yanlış anlamaması adına, ilgili safsatadan bahsederken "sonucu varsaymak" ya da "hatalı döngüsel nedensellik kullanmak" gibi bir terim kullanmak daha iyi olabilir.

Soru Dilenmesi Safsatasının Örnekleri

“Bu şirket en iyi bilgisayarları üretiyor çünkü diğer hiçbir şirket bu kadar iyi bilgisayarlar yapmıyor.” Yukarıdaki cümledeki önerme ve sonuç fonksiyonel olarak denktir, aynı şeyi ifade eder, dolayısıyla bu argüman kısır döngünün bir örneğidir.

Aşağıdaki argüman da kısır döngüdedir çünkü önermesi ve sonucu birbirine bağlıdır: “Bu davranış yasa dışı çünkü bu ahlaksızca ve ahlaksızca olmasaydı zaten illegal olmazdı.”

Bu kısa örneklerdeki hatalı döngüsel nedensellikler çok belirgin fakat kısır döngüdeki argümanlar, özellikle farklı safsatalar ve retorikle harmanlandığında, içeriğindeki mantık hatalarının fark edilmesinin zorlaştığı çeşitli şekillerde kurulabilir.

Örnek: “Yalnızca ahlak anlayışından yoksun yozlaşmışlar tarafından desteklenebilen bu eylemin yasa dışı olmasının nedeni, anlamlı değerler bütününe göre tamamıyla ahlaksız ve etik dışı olmasıdır; bunu yalnızca bu ülkede değil, aynı değerleri paylaştığımız diğer seçkin ülkelerde de defalarca gördük. Aslında, bu kadar tamamen ve düpedüz iğrenç ve ahlaksızlık olmasaydı, zaten hiçbir zaman yasadışı ilan edilmesine gerek kalmazdı; bu yüzden de edep ve ahlak gibi şeylere gerçekten önem verenler bunu yasa dışı ilan etmeyi seçmişlerdir.”

Soru Dilenmesi Nedir?

Soru dilenmesi biçimsel değil, serbest bir safsata olarak sınıflandırılır çünkü mantıksal yapısı geçerli olsa da argümanı geçersiz kılan şey önermelerin içeriğidir. Argümanın önermelerinden en az bir tanesi ya sonuçla aynı ya da sonuca bağımlı olduğunda bu argüman direkt olarak soru dilenmesi safsatasına düşmüş olur. Öyle ki söz konusu önermeyi kabul etmek için sonucu da kabul etmiş olmanız gerekir (ya da tam tersi), dolayısıyla argümanın doğruluğunu desteklediği sonuç zaten bilinmektedir, herhangi bir katkı sunmaz.

Argümanın önermeleri ve sonucu arasındaki bu mantıken çürük ilişki sebebiyle soru dilenmesi safsatası genellikle döngüsel nedenselliğin bir formu olarak görülür. Ancak bu görüşlere itirazlar da mevcuttur ve önemli bir uyarı da şudur: Tüm döngüsel argümanlar yanlış değildir veya soru dilenmesi safsatasına düşmezler.

Ayrıca soruyu dilenmenin (veya döngüsel nedensellik kullanmanın) ne zaman makul ve ne zaman yanıltıcı olduğu konusunda belirsizlikler var. Örneğin, eğer birini ikna etmeye değil yalnızca bilgilendirmeye çalışıyorsanız “Kahve seni enerjik yapacaktır çünkü bir uyarıcıdır!” demek, uyarıcılar zaten insanları enerjik yapan maddeler anlamına geldiğinden, döngüsel olmasına ve soruyu dilenmesine rağmen yararlıdır. Bu durumda sınır, zaman zaman yanıltıcı olan döngüsel nedensellik ve yanıltıcı olmayan döngüsel nedensellik (ya da hatalı döngüsel nedensellik ve yararlı döngüsel nedensellik) arasına çizilir. Ancak bu sınır da eleştirilmektedir.

Sonuç olarak soru dilenmesi safsatasına düşmüş bir argüman büyük resimde yanlış da olsa içeriğindeki önermeler ve sonuçlar hatalı olmak zorunda değildir. Öyle ki “yağmur yağıyor çünkü yağmur yağıyor” argümanı soruyu yanıtsız bırakıyor fakat önermesi de sonucu da denktir ve uygun durumda doğrudur.

Not: Bu safsatanın elbette birçok yorumu ve çeşitli teorik yönleri hakkında birtakım tartışmalar bulunmaktadır. Ancak bunlar genellikle safsatanın genel tanımını anlamak açısından ve pratikte hayati değildir.

Soru Dilenmesinin Yolları

Temelde soru dilenmesi safsatasına dahil edilebilecek iki çeşit döngüsellik vardır:

• Eşdeğerlik döngüselliği, argümanın önermesi sonucuyla aynı fonksiyonda olduğunda ortaya çıkar. En basit haliyle “P, çünkü P” yani örneğin “gökyüzü mavi çünkü gökyüzü mavi” şeklindedir.
• Bağımlılık döngüselliği, argümanın önermesi sonucuna bağlı olduğunda ortaya çıkar. En basit haliyle “P doğrudur çünkü Q, Q doğrudur çünkü P” yani örneğin “gökyüzü mavi çünkü yağmur yağmıyor ve yağmur yağmıyor çünkü gökyüzü mavi” şeklindedir.

Bu döngüsellikler daha kompleks formlarda kullanıldığında safsatanın tespitini zorlaştırır. Örnekler şöyle sıralanabilir:

• P doğrudur, dolayısıyla P’ doğrudur (burada P ve P’ farklı şekilde ifade edilmiş aynı ifadedir): Gökyüzü mavidir, dolayısıyla gökyüzünün rengi mavidir. Bu, eşdeğerlik döngüselliğinin bir formudur.
• P doğrudur, dolayısıyla P’nin tersi yanlıştır: Gökyüzü mavidir, dolayısıyla gökyüzünün mavi olmadığı yanlıştır. Bu, eşdeğerlik döngüselliğinin bir formudur.
• P ve Q doğrudur, dolayısıyla P’ doğrudur: Gökyüzü mavi ve yüksektedir, dolayısıyla gökyüzünün rengi mavidir. Bu, eşdeğerlik döngüselliğinin bir formudur.
• A doğrudur çünkü B, B doğrudur çünkü C, C doğrudur çünkü A: Gökyüzü mavi çünkü yağmur yağmıyor, yağmur yağmıyor çünkü bulutlu değil, bulutlu değil çünkü gökyüzü mavi. Bu, bağımlılık döngüselliğinin bağlılık zincirinin genişletildiği bir formudur.

Soru Dilenmesi Safsatası ile Karşılaştığınızda Ne Yapmalısınız?

Birisi size karşı bu safsatayı kullandığında aşağıdaki tekniklerin durumunuza uygun bir kombinasyonunu kullanarak yanıt verebilirsiniz:

• Argümandaki sorunlu önermenin, argümanın sonucuna eşdeğer olduğunu veya ona bağlı olduğunu belirtin.
• Bu tür hatalı akıl yürütmenin neden yanlış olduğunu, mümkünse örnekler vererek açıklayın.
• Argümanı ortaya atan kişiden, sorunlu önermenin sonuçtan nasıl farklı olduğunu veya tek başına ne ifade ettiğini açıklamasını isteyin.
• Argümanı ortaya atan kişiden, argümanın sonucuna dayanmadan sorunlu önermenin doğru olduğuna dair farklı bir kanıt sunmasını isteyin.

Hangi tekniği kullanacağınız, karşınızdaki kişinin safsataya nasıl düştüğü, bu safsatayı bilerek mi yoksa bilmeyerek mi kullandığı ve onlara cevap vererek ne elde etmeye çalıştığınız gibi çeşitli faktörlere göre değişecektir.

Ayrıca safsatayı kullanan kişi aynı zamanda başka safsatalar veya retorik teknikler (örneğin konuyu saptırma [red herring] safsatası) de kullanmışsa bunlardan da bahsedebilirsiniz. Benzer şekilde, söz konusu sorunlu önermenin yanlış olduğunu biliyorsanız bunu gösterebilir ve bunun argümanın sonucunu nasıl etkilediğini açıklayabilirsiniz.

Son olarak safsatalı olsa bile soruyu dilenen argümanlara yanıt verirken sorunlu önerme ya da sonucun yanlış olmak zorunda olmadığını unutmayın! Hatta argüman soruyu dilense de hâlâ safsatalı olmayabilir (Örneğin "kahve uyarıcı olduğu için enerjik hissetmenize yardımcı olur," ifadesi).

Sonuç olarak soru dilenme safsatasıyla karşılaştığınızda argümanın önermesi ve sonucundaki problemli ilişkiye dikkat çekebilir, akıl yürütmenin neden kusurlu olduğunu açıklayabilir, sorunlu önermenin sonuçtan nasıl farklı olduğunu veya tek başına anlamlı olduğunu sorabilir ya da önermenin doğruluğuna yönelik ayrı bir kanıt isteyebilirsiniz.

Agora Bilim Pazarı

Biyoçeşitlilik Biyolojik Devinimler ve Koruma

ISBN: 9786053551799
Sayfa Sayısı: 259
Baskı Sayısı: 2
Ebatlar: 14×22 cm
Basım Yılı: 2013

Devamını Göster

₺520.00

Satın Al Tüm Ürünler

Soru Dilenmesi Safsatasına Düşmekten Nasıl Kaçınabilirsiniz?

Soru dilenmesi safsatasına düşmekten kaçınmak için şunları yapabilirsiniz:

• Argümanınızın önermelerini, sonucunu ve mantıksal yapısını açıkça belirterek akıl yürütmenizi detaylıca ortaya koyun.
• Önermelerinizin sonucunuza eşdeğer olmadığından (yani farklı şekillerde ifade edilmiş aynı şey olmadığından) emin olun.
• Önermelerinizin, sonucunuzun doğruluğuna bağlı olmadığından emin olun.
• Sonuçlarınıza dayanmayan tüm önermelerinizi destekleyen yeterli kanıt sunduğunuzdan emin olun.

Ayrıca soruyu dilenen birine yanıt verirken olduğu gibi, ilgili döngüselliğin makul olabileceği durumlar olabileceğinizi de aklınızda bulundurun. Birini ikna etmek yerine bilgilendirmek istediğiniz durumlar buna örnek olabilir. (örneğin "kahve seni enerjik yapacaktır çünkü bir uyarıcıdır").

Ek Bilgi: Safsatanın Kökeni

Soru dilenmesi safsatasının kökenine dair ilk kanıtlar, konuyu MÖ 350 civarında yazdığı çeşitli eserlerde ele alan Aristoteles'e atfedilebilir:

İnsanlar orijinal sorularını beş şekilde dileniyor gibi görünüyor. İlk ve en belirgin olanı, birinin gösterilmesi gereken gerçek noktayı dilenmesi durumunda ortaya çıkıyor. Bu, çok fazla kelimeyle ifade edildiğinde kolayca fark edilebilir ancak farklı terimler veya aynı şeyi ifade eden bir terim ve bir ifade söz konusu olduğunda tespit edilemeyebilir.

İkinci tür, bir kimse belirli bir durumda kanıtlaması gereken şeyi evrensel olarak önceden varsaydığında ortaya çıkar. Örneğin, biri “zıtların bilgisi birdir” önermesini kanıtlamaya çalışırken bunun yerine “karşıtların bilgisi genel olarak birdir” öncülünü ileri sürerse genellikle soruyu -ve beraberinde başka şeyleri de- dilenmiş ve kanıtlaması gereken şeyi önceden kabul etmiş olur.

Üçüncüsü, bir kimse evrensel biçimde göstermesi gereken şeyi, spesifik bir durum için varsayarsa ortaya çıkar. Örneğin birisi “zıtların bilgisi her zaman birdir” önermesini göstermek için bunu bazı belirli karşıt çiftler için doğru varsayarsa yine kanıtlaması gereken şeyi önceden varsaymış olur.

Yine, bir kimse sonucunu parça parça varsayarak da soru dilenmesi yapabilir. Örneğin birinin, tıbbın hem sağlığa hem de hastalığa yol açan şeylerin bilimi olduğunu göstermesi gerekirken önce birini sonra diğerini iddia edebilir.

Beşincisi ise bir kimse birbirini zorunlu olarak içeren iki önermeden birini varsayarsa meydana gelir. Örneğin, kişinin, köşegenin kenarla ölçülemez olduğunu göstermesi gerekirken kenarın köşegenle ölçülemez olduğunu varsayması.

Aristoteles’in Topikler (VIII. Kitap, 13. Bölüm) adlı eserinden alınmıştır. Ayrıca Birincil Analitik (İng: "prior analytics") eserinin özellikle II. Kitap, 16. Bölümü’nde ve Sofistçe Çürütmeler (İng: "on sophistical refutations") adlı metnin çeşitli bölümlerinde de soru dilenmesi (Lat: "petitio principii") kavramını tartışır.

Bu safsata aslen Yunancada “τὸ ἐν ἀρχῇ αἰτεῖσθαι” ve “τὸ ἐν ἀρχῇ λαμβάνειν” terimleriyle ifade edilmiştir. Bunlar temelde başlangıç noktasını sormak ya da başlangıç noktasını varsaymak şeklinde çevrilebilirken terim anlamı olarak esas sonucu varsaymak diyebiliriz. Orta Çağ’daysa bu ifade Latinceye petitio principii biçiminde çevrilmiştir. Terim daha sonrasında da İngilizceye begging the question yani soruyu dilenmek olarak geçtiyse de assuming the conclusion (Tür: "sonucu varsaymak") ifadesi terimin orijinal anlamını aslında daha doğru biçimde yansıtır.

İlişkili Kavramlar

Soru dilenmesi safsatası, mantık ve retorikteki çeşitli kavramlarla yakından ilişkilidir. Bunlardan bazıları şunlardır:

• İmalı soru safsatası: Sorgulanan kişinin muhtemelen katılmayacağı, en az bir tane doğrulanmamış olmasına rağmen varsayılan ifade içeren hileli sorudur.
• Alakasız sonuç safsatası: Sonucu tartışmayla alakasız bir argüman sunan mantık hatasıdır. Hatta karşıt bir argümanı çürütüyormuş gibi görünürken aslında bambaşka bir şeyi çürütür.
• Gizli öncül: Birinin argümanına sanki mutlaka doğruymuş gibi dahil ettiği, tartışmalı ve desteksiz bir varsayımdır.

Özet ve Sonuç

Soruyu dilenmek, bir argümanın, önermenin argümanın sonucuna bağlı olması veya onunla eşdeğer olması durumunda ortaya çıkan bir safsatadır.

Örneğin, " Küçük çocukların argo içeren kitaplar okuması yanlıştır, demek ki çocukların argo içeren kitaplar okumasına izin vermek etik değildir," argümanı soruyu dilenmektir çünkü önermesi sadece sonucunu yeniden ifade eder.

Bir argüman soruyu yanıltıcı bir şekilde dilense bile, önermesi ve/veya sonucu doğru olabilir, döngüsel akıl yürütmenin makul olabileceği durumlar vardır.

Yanıltıcı bir şekilde soruyu dilenen birine yanıt olarak argümanın önermesi ile sonucu arasındaki sorunlu ilişkiye işaret edebilir, bu akıl yürütmenin neden hatalı olduğunu açıklayabilir, sorunlu önermenin sonuçtan nasıl farklı olduğunu veya kendi başına ne ifade ettiğini sorabilir veya sorunlu önermenin doğru olduğuna dair ayrı bir kanıt isteyebilirsiniz. Bu safsataya kendiniz düşmekten kaçınmak içinse argümanınızı açıkça ortaya koymalı, önermelerinizin sonucuna denk olmadığından veya ona bağlı olmadığından emin olmalı ve önermelerinizi desteklemek için ayrı kanıtlar sunmalısınız.