Şempanzeler Yasal Olarak "Birey" (Gerçek Kişi) Olarak Kabul Edilebilir mi? Bir Mahkeme, Cevabın "Hayır" Olduğuna Kanaat Getirdi!

Mülk mü, birey mi? ABD'de açılan bazı davalar, şempanzeleri özgürleştirebilir.

2 Aralık 2013 sabahı İnsan-Dışı Haklar Projesi (İHP) New York Yüce Mahkemesi yargıçlarından birinin şempanzeleri birer birey olarak kabul edilmesi ve tutsaklıktan kurtarılması girişiminde bulunmasını resmi olarak talep etti. Bu hafta içerisinde konuyla ilgili olarak açılan 3 davadan ilki bu. Davanın hedefinde Stony Brook Üniversitesi'nde bulunan 2 şempanze ile özel bir mülkte bulunan 2 şempanze bulunuyor. Bu davalar, koordineli bir şekilde açılarak ABD'nin birçok yerinde şempanzelere "yasal olarak birey" statüsü vermeyi hedefliyor. Malibu, Kaliforniya'da bulunan Pepperdine Üniversitesi'nde hukuk profesörü olan ve İHP'yi desteklediği bilinen Richart Cupp şunları söylüyor:

Eğer ki İHP bu girişiminde başarılı olursa, hayvanların "mülk" olarak tanımlandığı yasalarda yeni bir devir açılabilir ve diğer bölgelere de bu davalar sıçrayabilir. Ancak eğer ki başarısız olurlarsa bu, hareketlerinin onlarca adım geriye gitmesine neden olur. Kısaca, ateşle oynuyorlar.

Aslında bunun yasalaşması çabaları 2007 yılında hayvan hakları avukatı Steven Wise'ın İHP'yi kurmasından beri sürüyor. Kurum içerisinde 60 civarında avukat, bilim insanı ve politika uzmanı yer alıyor. Bu kurumun iddiası, yüksek beyin fonksiyonlarına sahip şempanzeler ve yunuslar gibi hayvanların, kendilerinin bir kafes içerisinde hapsedildiğini (hayvanat bahçesi de, araştırma laboratuvarı da olsa) fark edebilecek düzeyde olduğu ve bunun "kölelik" ile eşdeğer olduğu yönünde. Wise şunları söylüyor:

Onlara uyguladıklarımız tam bir işkence, bunun durması gerekiyor. Tüm yasalarımız, bunun sona ermesinin yollarından birinin, yasalarımızın onları birer gerçek kişi olarak geçmesi olduğunu söylüyor.

İHP, son 5 senedir en uygun olacak yasal stratejileri araştırmakla uğraşıyor. Bunun sonucunda ise New York mahkemelerinde bir hafta içerisinde 3 ayrı dava açtılar.

(...)

Davaların sonucu ne olursa olsun, İHP diğer eyaletlerde de, özellikle şempanzelerin özgürleşmesine yönelik dava süreçlerini başlatmayı hedefliyor. Wise şunları söylüyor:

Goriller, orangutanlar, filler, balinalar, yunuslar - bu tür bilişsel fonksiyonlara sahip olan tüm hayvanların özgürlüğü için dava açılabilmelidir. Bu ilk davaların sonucu ne olursa olsun, diğer dosyalara, diğer eyaletlere ve diğer tür hayvanlara geçeceğiz. Önümüzdeki 10 ila 20 yıl içerisinde, konuyla ilgili açabildiğimiz kadar dava açacağız.

Öte yandan Washington D.C.'de yer alan Ulusal Biyomedikal Araştırma Merkezi'nin başkanı Frankie Trull şunları söylüyor:

Şempanzeler, hem davranışsal araştırmalar için, hem de hepatit C gibi hastalıkların aşılarının geliştirilmesi açısından çok önemlidir. İnsanlar gibi, hayvanlara da bu tür yasal haklar atamak, araştırma cemiyeti için kaotik olacaktır.

Stony Brook Üniversitesi'nden Susan Larson da, şempanzelerle yapılan çalışmaların, insanların iki ayak üzerinde yürümesinin evriminin araştırılmasında çok büyük önemi olduğunu söylüyor. Konuyla ilgili şunları aktarıyor:

Bu dava karşısında şoke oldum ve çok üzüldüm. Şempanzelerimiz 3 odalı bir alanda yaşamaktalar, her bir oda bir yatak odası büyüklüğündedir. Ayrıca dördüncü bir odada diledikleri gibi tırmanabilirler, asılabilirler, merdivenler arasında zıplayabilirler, ağaç kütükleri üzerinde oynayabilirler. Bu hayvanlar üzerinde yaptığım her şeyi, kendime de uyguladım. Hayvan hakları savunucularının bu hayvanların kötüye kullanılmasını istemediklerini anlıyorum, ancak onları yok etmeden de yapılabilecek çalışmalara engel oluyorlar.

Larson ve diğerlerinin araştırmalarına darbe vuracak olan tek şey İHP'nin girişimleri değil: Ulusal Sağlık Enstitüleri de (NIH), ellerinde bulunan 360 şempanzenin 50'sini özgür bırakacaklarını, geri kalanını da aşamalı olarak serbest bırakacaklarını ilan ettiler. Benzer şekilde Amerikan Balık ve Vahşiyaşam Servisi de, gözetim altında tutulan şempanzelerin "soyu tehdit altında" olarak ilan edilmesini talep etti ve eğer doğrudan şempanzelerin yüksek faydasına değilse, üzerlerinde yapılacak hiçbir deneyin onaylanmaması gerektiğini iddia etti. Larson konuyla ilgili şöyle diyor:

Çok yakın bir gelecekte, bu tür çalışmalar imkansız olacak. Bu kişiler, etkili bir biçimde araştırmalarımızı sonlandırmaktalar.

Öte yandan Illinois eyaletindeki Chicago'da bulunan Lincoln Hayvanat Bahçesi'ndeki Lester E. Fisher İnsansı Maymunların Korunması ve Araştırılması Merkezi başkanı Stephen Ross, bu iki taraf arasında bir uzlaşmanın olup olamayacağını merak ediyor. Hayatının 20 yılını şempanzeleri inceleyerek geçiren Ross, NIH'in de yeni politikasının belirlenmesinde (şempanzelerin serbest bırakılmasında) önemli bir rol oynadı. Yaptığı çalışmalarla şempanzelerin mülk olarak sahiplenilmesine engel oldu ve invazif çalışmaların önüne geçti. Konuyla ilgili şunları söylüyor:

Hayvanat bahçeleri ve üniversitelerde bulunan şempanzeler geniş alanlarda yaşayabilmelidir. Dışarıya diledikleri gibi çıkabilmelidirler ve en az 7 bireyden oluşan gruplar halinde yaşamalıdırlar. Bunları mümkün kılmak için onlara gerçek kişilik vermemiz şart değil. Sanırım İHP ile ortak bir felsefeye sahibiz. Şempanzeler için daha iyi bir dünya istiyoruz. Ancak bunu nasıl yapacağımızla ilgili olarak aynı fikirde değiliz.

Şempanze Tommy'nin Bir İnsan Gibi ''Gerçek Kişi'' Sayılması İçin Mahkeme Toplandı!

New York'ta görülen bir dava, şempanzelerin insanlar gibi "gerçek kişi" sayılması konusunun mahkeme tarafından ele alınmasına neden oldu. Uzmanlar, bunun türünün tek örneği bir dava olduğunu belirtiyorlar.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

9 Ekim 2014'te, orta seviyeli bir temyiz mahkemesi, bir insanın sahip olduğu ve "karanlık, külüstür bir zindanda" yaşadığı söylenen 26 yaşındaki şempanze Tommy'nin haklarının ihlal edildiği yönündeki davaya baktı. Yargıç kararının 4-6 haftadan önce açıklanmayacağı söyleniyor.

Tommy'nin avukatı Steven Wise, maymunun yasa dışı bir şekilde hapis tutulduğunu ve Florida'daki bir maymun sığınağına gönderilme hakkına sahip olması gerektiğini söylüyor. Bu davanın kazanılması halinde, şempanzelerin tıpkı insanlar gibi gerçek kişi haklarına sahip olmalarını sağlayacak takip davaları açılabilir ve kısa sürede şempanzeler, insanlarla benzer yasal haklara sahip olabilir! Hatta bu yönde yasal olarak açılacak bir "çatlak", kısa sürede büyüyerek filleri, yunusları, orkaları ve insan olmayan diğer primatları kapsayacak şekilde genişleyebilir. 

Tommy'nin sahibi Patrick Lavery ise, Amerikan mahkemelerinde çok nadir görülen bir hamle yaparak, savunma hakkını kullanmak istemedi. Benzer şekilde, geride bıraktığımız haftada gazetecilere hiçbir yorum yapmadı. Ancak edinilen duyumlara göre, kendisine 2013 yılında Tommy için dava ikamesi gönderildiğinde şöyle bir açıklama yaptı:

Külüstür bir zindan dediğiniz, 100.000 dolarlık, son model bir merkez ve şempanze Tommy zaten 3 senedir bir maymun sığınağına gönderilmek üzere listede bekliyor.

Aralık 2014'te de benzer bir mahkeme, yine Wise tarafından savunulan Kiko isimli şempanzenin davasına bakacak. Eyalet yargıçları aslen iki davayı da reddettiler; ancak Wise'a temyize gitmesi için gerekli kayıtları hazırlama iznini de verdiler. Wise'ın şu anda takip ettiği yöntem, insanlar için, özellikle de haksız yere hapse atılan mahkumlar için takip edilen yasal yolları içeriyor. Böylece, sırf bu dava süreci bile, şempanzelerin insanlarla ortak bir yasal süreç izlemesi bakımından bir ilk anlamına geliyor.

Mahkeme, Şempanzelerin İnsan Haklarına Sahip Olamayacağı Kararına Vardı!

New York'taki mahkeme, konu hakkında karara vardı: Şempanze, gerçek bir kişi olarak kabul edilemez. Sebep olarak ise, kuyruksuz maymun ne kadar yüce veya zeki olursa olsun, topluma, bir insanın insani hakları sayesinde katkı sağladığı gibi katkı sağlayamaz. Bu da, şempanzelerin insan haklarından muaf olmaları için yeterli bir sebeptir.

"Gerçek kişi" kavramının şempanzeleri de kapsayacak şekilde genişletilmesini reddeden bu karar, mahkemede görev alan 5 kişilik bir jüri tarafından alındı. Kararda, her ne kadar şempanzeler kendi başlarına davranabilecek kadar otonom hayvanlar olsalar da, "vücut özgürlüğü" gibi insan haklarını garantileyen topluluk anlaşmalarında taraf olmadıklarına yer verildi.

Mahkeme, şempanzelerin insanlarla birçok ortak noktaya sahip olduğunu, dolayısıyla bir masa ya da sandalye gibi bir nesne olarak görülemeyeceklerini tanıyor olsa da, insan harici kuyruksuz maymunların topluma herhangi bir katılımda bulunmayacaklarının ve davranışlarından doğacak yasal yükümlülüklerle yüzleşemeyeceklerinin altı çizildi.

Şempanze Tommy ile 3 diğer şempanzenin avukatı olan hayvan hakları savunucusu Steven Wise, konu hakkında bir açıklama yapmak istemediğini, çünkü davayı New York'un en üst mahkemesine temyiz edeceklerini söyledi. Buna karşılık Tommy'nin sahibi olan ve davalı konumunda bulunan Patrick Lavery, konuyla ilgili birçok açıklama yaptı. Şu şekilde toparlayacak olursak:

Şempanzelere insan hakları tanınmasını son derece saçma buluyorum. Tommy'nin burada harika bir evi var. Bir televizyonu, birden fazla odası ve dışarıda bulunabileceği büyük bir kafesi var. Daha önce barınaklarda hiç böyle imkanları olmamıştı. O burada mutlu. Çok fazla seviliyor ve çok iyi bir bakım görüyor. İddia edilenin aksine, burada yasadığı bir şekilde tutulmuyor. Her türlü federal ve eyalet yasalarına uygun bir şekilde tutuluyor. Anladığım kadarıyla bu avukat şempanzeleri kurtardıktan sonra fillerin peşine falan düşecek. Listesinde birçok tür var. Ancak onları kurtardığında, bir barınağa kapatılacaklar. Özgür olmayacaklar. Bir hayvanın vahşi yaşamdan kopartılmasıyla, ev ortamında insanlar tarafından büyütülüp, yakından ilgilenilmesi ve bakılması apayrı şeylerdir. Avukatın söylediğinin ve benzetmeye çalıştığının aksine, Tommy bir köle değil. Eğer bir köle, onu besleyecek, onun arkasını temizleyecek ve bu tür şeyleri yapacak birine sahip olmak demekse bilmem. Ama bana kalırsa köleliğin tanımı bu değil.

Öte yandan Richard Dawkins'in Bencil Gen kitabındaki satırları da akla geliyor:

İnsansı duyguları bir amipten daha fazla olmayan insan fetüsü, yetişkin bir şempanzeye gösterilenden çok daha ileri bir saygı ve yasal koruma altındadır. Ama bir şempanzenin hisleri vardır ve düşünebilir ve son zamanlardaki deneysel kanıtlara göre bir çeşit insan dili bile öğrenebilme yeteneğine sahiptir.