Siber Taksonomi ve Ekoloji

Siber taksonomi nedir ve ekoloji alanını nasıl geliştirecek?

Giriş

Taksonomiyi ekologlar için daha da güvenilir bir bilgi kaynağı yapacak olan devrim niteliğindeki bir taksonomik uygulama üzerine çalışmalar devam etmektedir. Taksonomik bilginin nasıl oluşturulduğu, test edildiği, ona nasıl ulaşıldığı, üstüne nasıl düşünüldüğü ve kullanıldığı siber taksonominin ortaya çıkışıyla büyük ölçüde değişmektedir.

Siber Taksonomi Nedir?

Siber taksonomi “siber (bilgisayar) destekli taksonomi"nin kısaltılmışıdır. Türleri araştırmak, keşfetmek, nitelemek, isimlendirmek ve sınıflandırmak; filogenetik ilişkilerini çalışmak; aynı zamanda coğrafi dağılımlarını ve ekolojik ilişkilerini çıkarmak gibi taksonominin bilinen hedeflerini paylaşır. Siber altyapı ve dijital teknolojilerin kullanılması sayesinde, siber taksonomi çok daha iyi ve hızlı sonuçlar üretebilir (Wheeler 2008, 2010).

Siber taksonomi taksonomik bilgilerden oluşan bir veri tabanı ile karıştırılmamalıdır. Veri tabanları sürecin bütünleyici bir parçasıdır; ama siber taksonomi, taksonomistlere işlerini daha mükemmel, daha verimli bir şekilde yapma olanağı veren donanım, yazılım, araçlar, iletişim araçları ve çalışma yöntemleri demektir. Sonuç olarak, kullanıcılar taksonomik bilgiyi daha güvenilir, anlaşılır ve kolay ulaşılabilir bulacaktır.

Klasik taksonomi gibi, siber taksonomi de bütünleyicidir; yani taksonomistler taksonomik seviye(ler)de incelenen, bilgilendirici bütün mevcut kanıtları bir araya getirir, sentezler ve analiz ederler. Tipik veri kaynakları morfolojik, moleküler, fosil ve ontogenetik veri kaynaklarının yanı sıra etnolojik, psikolojik, biyokimyasal ve uygun olan diğer veri kaynaklarını da içerir. Siber taksonomi morfolojik, dağılımsal, moleküler, görüntü ve ses kayıtları gibi birçok veri katmanlı, coğrafi bilgi sistemi benzeri bir ortam olarak göz önünde canlandırılabilir. Buna ek olarak, filogenetiğe, zamansal, mekânsal ve ekolojik ilişkilere göre veri işlemek için algoritma ve uygulama katmanları vardır. Kullanıcılar, istedikleri bilgiyi çok katmanlı “çokgen ağ (mesh)”dan çekmek için farklı “katman” kombinasyonlarını aktive edebilirler. Birçok çeşitli olasılık mevcuttur: İki seçenekli ya da etkileşimli tanı anahtarları, belli bölgelerin mevsimsel bazda çıkarılmış tür listeleri, dağılım haritaları (noktasal veriler ya da iklim ve çevreye göre tahmini alanlar), fenotipik çeşitliliğin üç boyutlu görselleştirilmesi vs. Tıpkı bireysel taksonomistlerin eldeki bütün bilgiyi periyodik olarak yayımlanmış monograflarda alışılageldik yöntemlerle birleştirmeleri gibi, siber uzayda iş birliği yapan uluslararası uzmanlar, bir taksondaki türlere ait en güncel tüm veri ve bilgileri birleştirip bakımını yapabileceklerdir. Hatta bu takson bilgi tabanları bile, belli bir ekosistemde birlikte yaşayan (ya da yaşayabilecek, örneğin gelecekteki iklim değişikliklerinden dolayı) türleri karşılaştırmak ve kıyaslamak için çabalayan ekologlar tarafından birleştirilebilecektir.

Siber Taksonominin Durumu

Tamamen uygulandığında siber taksonomi, taksonomik bilginin oluşturulması ve kullanımının neredeyse her yönünü etkileyecektir. Diğer yaşam bilimlerinin aksine, taksonomistler 1753’e kadar uzanan ana literatür, ilgili türün tüm coğrafik alanlardan toplanan binlerce numunesi, terimsel istikrar sağlamak için tip numuneleri ve birçok ülkedeki müze ve herbaryumlardan veri ve numuneler gibi geniş ölçekli araştırma kaynaklarına ihtiyaç duyarlar. Siber taksonomi dijital görsel arşivleri, açık erişimli veri tabanları, uzaktan çalıştırılabilen cihazlar ve elektronik yayıncılık araçları gibi kaynaklara eşi görülmemiş erişim vaadinde bulunmaktadır.

Geleneksel basılı kaynaklardaki taksonomik bilgi, yayımlanma zamanı nedeniyle hemen hemen her zaman güncelliğini kaybetmiş durumdadır. Yayımlandığından beri birçok yeni tür bulunmuş, isim değişiklikleri olmuş, yeni dağılımlar kayda geçmiş, doğa tarihi gözlemleri eklenmiş olabilir. Bunlar, ekologlar için büyük değere sahiptir. Siber taksonomi, taksonomi toplulukları tarafından sürekli güncellenen bir takson bilgi tabanından alınan tam ve güncel bilgilere erişimi sağlayacaktır.

Siber taksonomi; tarayıcı tabanlı alan rehberleri, etkileşimli tanı anahtarları, fotoğraflardan otomatik tanımlama, bir uzmana doğrudan erişim ya da moleküler tanımlama için doku örneklerinin toplanması gibi alan ekologlarına sunulan tür tanımlama araçlarını artıracaktır. Moleküler tanımlama için doku örneklerinin toplanması, örneğin larva ve yetişkin böceklerde gözlemlenen birçok farklı yaşamsal evreyi ilişkilendirmek için çok kullanışlıdır.

Taksonomik Bilginin Ekolojide Kullanımı

Taksonomistler daha çok türü bilinir hale getirdikçe tür çeşitliliği, dağılımlar, ortak oluşumlar, ortak değişim faktörleri üzerine modelleri ve varsayımları geliştirmek ve daha iyi test etmek mümkün olacaktır. İlaveten,  iklim değişikliklerini saptamak, tür kayıpları ve kazanımlarını takip etmek, ekosistemdeki türler arası etkileşimleri anlayışımızı derinleştirmek, koruma için öncelik ve stratejileri geliştirmek ve yaşam alanı genişlemesini ya da daralmasını tahmin etmek mümkün olacaktır.

Taksonomik bilginin ekolojideki kullanılım alanları arasında şunları sayabiliriz:

Tür Tanımlamaları

Siber taksonomi anında ve doğru tür tespiti, hedef taksonları tanımlamada alan ekologlarının eğitimi ve video aracılı danışma amacıyla çok fazla araç sağlayacaktır.

Listeler

Siber taksonomi, belli bölgeler ve ekosistemler için uygun, tam ve en güncel listeleri sunacaktır.

İsimler

Bilimsel isimler, veri tabanlarından ve yayımlardan bildiklerimizi saklayan ve hatırlatan eşsiz tanımlayıcılardır. Siber taksonomi, taksonomistlere isimlerin güvenilirlik, istikrar ve bilgilendirici niteliklerini geliştirme ve eski isimlerle kaydedilen bütün ilişkili veri ve alıntıları yeniden elde etme olanağı tanıyacaktır.

Filogenetik Sınıflandırma

Ekologlar, türleri filogenetik bağlamlarında inceleyerek onların ekolojik işlevlere katkıları hakkında tahmin yürütebilirler. Yakından ilişkili türler sıklıkla benzer yiyecek kaynaklarına, üreme stratejilerine, fizyoloji ve davranışlara sahiptir.

Coğrafi Dağılım

Siber taksonomi, dünyanın doğa tarih koleksiyonlarının bilgi içeriklerini etkin hale getirmektedir; bu koleksiyonlardaki tahmini üç milyar tür numunesi türlerin dağılımı hakkında, eşsiz tarihî kayıtların da yer aldığı bol miktarda bilgi sağlar.

Sanal Ekolojik Gruplama

Taksonomik araştırmalarda türler, filogenetik ilişkilerine göre düzenlenir. Siber taksonominin araçlarıyla ekologlar, taksonuna bakmaksızın, bir yerde aynı zamanda veya zaman içinde toplanmış bütün numuneleri sanal olarak bir araya getirebilirler.

Korumayla İlgili Bilgiler

Siber taksonomi türlerin durumu, bolluğu ve nadirliği, belli bölgelerin tür zenginliği hakkındaki bilgilerin yanı sıra koruma durumu ve işlemlerinin değerlendirilmesi ve koruma alanlarının tasarımıyla ilişkili diğer verilere erişimi kolaylaştıracaktır.

Morfolojik Olarak Yapılandırılmış Bilgi

Hem bilgisayara aktarılmış yayımları hem de numune görüntülerini içeren görsel arşivler geliştikçe çevresel şartlarla, popülasyon yapısıyla, evrimsel süreçte geçirdiği morfolojik transformasyonlarla (morphocline) ve diğer faktörlerle ilişkili fenotipik çeşitliliği anlamak için böyle görsel bilgileri toplamak ve analiz etmek mümkün olacaktır.

Müze Numunelerine Çevrimiçi Erişim

Telemikroskobik yöntemler patoloji uzmanları ve dokubilimciler tarafından onlarca yıldır kullanılmaktadır. Küresel koleksiyonları internet üzerinden birbirine bağlamak için de çok yakında kullanıma sunulacaktır, böylece görsellere ek olarak gerçek numuneler de erişilebilir, müdahale edilebilir, karşılaştırılabilir, ölçülebilir ve gerçek zamanlı çalışılabilir olacaktır.

Sonuç

Siber taksonomi sadece taksonomistlerin çalışma biçimini değil, ekologların taksonomik veri ve bilgiye erişebilme ve kullanabilme biçimini de değiştirmektedir. Taksonomik ve ilgili doğa tarihi bilgisinin toplanması, yapılandırılması ve analiz edilmesi için yeni yollar ortaya çıktıkça ekologlar karmaşık ekosistemleri daha ayrıntılı olarak anlayabilecek, çevresel değişimi daha kesin olarak tespit edebilecek ve izleyebilecek, ayrıca sürdürülebilir ekolojik hizmetler için daha etkili hedeflere ulaşabileceklerdir.