Shakespeare Neden Her Zamankinden Daha Popüler?

Shakespeare günümüzde, 400 yüzyıl önceki popülaritesine kıyasla daha popüler. İnternet, şairlik markasının yayılmasında etkin rol oynarken, aynı zamanda hangisiyle ziyafet çekmeyi seçebileceğimiz bir dizi alternatif, çağdaş içerikler de üretti (Spark Notes vb. siteler). Fakat yine de Shakespeare, bu süreçte zirveye çıkan isim oldu. Çevrimiçi olarak internette o kadar çok arandı ki, internette artık ısmarlama Shakespeare arama motorları mevcut.

Shakespeare'i Afrika'daki kitapçıların raflarında, Lapland'de dizüstü bilgisayarlarda ve orman tiyatrolarında bulabilirsiniz. Onun sözlerinin pop şarkılarda ortaya çıktığını, filmlerde alıntılandığını ve sokakta konuşulduğunu da duyabilirsiniz. Hangi ülkede "olmak ya da olmamak" derseniz deyin, yerel halk Shakespeare'den alıntı yaptığınızı bilecektir. Suç romanı yazarları, iş insanları, futbol menajerleri ve avukatlar, akılda kalıcı bir başlığa ya da mükemmele yakın bir ifade aradıklarında, onun satırlarını kullanıyorlar.

Bu nasıl oldu? Shakespeare'in çağdaşları uluslararası düzeyde bilinmez iken, Shakespeare nasıl uluslararası üne kavuştu ve günümüze kadar geldi? Tabii ki tiyatronun altın çağı olarak adlandırılan Elizabeth Dönemi'nde Christopher Marlowe, Ben Jonson ve John Fletcher gibi birçok yazar var; fakat hiçbiri, Shakespeare kadar popüler değildir. Shakespeare'de olup da diğerlerinde olmayan ne vardı? Aslında, şimdiye kadar yaşamış söz sarraflarını geride bırakan ve ömrü daha uzun olan yazılarında ne var?

Wikimedia Commons

Çağdaşlarından Ben Jonson'ın Avon Nehri'nin Tatlı Kuğusu dediği Shakespeare kadar dünya üzerinde günlük yaşantı ile iç içe olan başka bir yazar yoktur. Hatta J. K. Rowling ve Bob Dylan dahi onun sözleri üstüne söz koyamaz. Shakespeare ve sözleri, bugün milyarlarca insanın hayatına nüfuz etmektedir.

En önde gelen Shakespeare tiyatrosu oyuncularından Simon Russel Beale, bu eserlerin zaman ve mekân içinde böylesine içten ve cesur gezginler yapan şeyin, eserlerin doğasında olan uyarlanabilirliği olduğunu düşünmektedir. "Shakespeare'de kural yoktur." diyor ve büyük yönetmenin genç bir oyuncuya söylediği eski bir şakayı aktarıyor: "Hamlet'i oynamanın binlerce yolu var ama seninki, onlardan biri değil."

Wikimedia Commons

Burada söylenmek istenen önemli: Hamlet'i oynamanın gerçekten de binlerce yolu var. Ama mesela Arthur Miller'ın Satıcının Ölümü adlı oyunundaki sanrısal kahraman Willy Loman'ı oynamanın bin tane yolu yoktur. Oyun yazarının, bir Samuel Beckett bölümü ile, tipik olarak karar verdiği yönetim şekli spesifik olmak zorunda ve Ibsen'in Hedda Gabler'ını oynayan bir aktris ya da Martı'da Çehov'un Konstantin'ini oynayan bir aktör için çok fazla alternatif yoktur. Görünüşe göre yalnızca Shakespeare, olay örgüsü içerisinde sayısız şekilde evrimleşen son derece inandırıcı, üç boyutlu karakterler yarattı. Baele, Shakespeare'in karakterlerini, ''Oyunculara karşı çok ılımlı.'' olarak tanımlıyor.

Kısa süre önce yayımlanan Worlds Elsewhere: Journeys Around Shakespeare's Globe (Başka Yerdeki Dünyalar: Shakespeare'in Dünyası Etrafında Yolculuk) kitabının yazarı Andrew Dickson da"Shakespeare'in oyunları sonsuz bir şekilde yeniden yorumlanmasına olanak tanıyan bir 'açıklığa' sahiptir." diyerek Baele'e katılıyor.

Dickson,"Bu oyunlar, yeniden keşfedilmek üzere tasarlanmıştır." diyor. Biraz da ilk yazıldığı zamanlarda ondan keyif alacak çok geniş ve farklı bir kitleye sahip olduğu için Shakespeare, eserlerinin bir öğleden sonra kraliyet mahkemesinde sergilenirken, ertesi gün aynı eseri Blackfriars arazilerinde oynandığını görebilirdi. Fakat daha da önemlisi, bu eserler başka bir yerde yeniden doğdu. Shakespeare'in oyunları her zaman tamamıyla ona ait değildi.

Londra'daki King's College'daki Shakespeare Merkezi Müdürü Profesör Gordon McMullan, "Shakespeare, her şeyden önce, iyi bir uyarlamacıdır." diyerek Shakespeare'i tasnif ediyor. Shakespeare'in tekrardan hayat verdiği asırlık hikâye olan Romeo ve Juliet adlı eserinden de alıntı yapan Mcmullan: ''Onun bir intihalci olduğunu söylemiyorum; fakat kendisinden önce gelen eserlerden fazlasıyla ilham aldı." diyor.

Wikimedia Commons

Satırlar ve bölümler bir hevesle eklenebilir veya çıkarılabilir, aynı oyunun birden çok versiyonun bulunması bakımından çeşitlilik, Shakespeare'in yazım hayatının baharatlarındandı. İşte bu yüzden doğaçlama, tam da Shakespeare'in işiydi. Dogmalara bağlı değildi. Bir eylemi tanımlamak için uygun bir kelime ya da kelime öbeği bulmaya çalışıp da bulamıyorsa, basitçe, yeni bir tane icat ederdi. Eğer bir sahneyi veya perdeyi nasıl sonlandıracağından emin değilse, diğer yazarlar gibi bütün gece endişelenmezdi. Bunun yerine, çeşitli alternatifler yazıp, sorunu çözmeyi oyunculara bırakırdı. Son derece dramatik olan çalışmalarını adapte edilebilir şekilde tasarlayan ilk yazar oydu. "Durmayın; oyunlarımı geliştirin, kesip yapıştırın, uyarlayın ve yeniden yorumlayın." Bu, kendisinin gelecekteki tüm oyunculara, yazarlara ve yönetmenlere ilettiği üstü kapalı davetiydi.

Öyle de oldu. Stephen Soundheim ve Leonard Bernstein, Romeo ve Juliet'i West Side Story'ye dönüştürdü. Bollywood yönetmeni Vishal Bhardwaj, Machbeth'i Maqbool (2003) adlı bir gangster filmine dönüştürdü. Bu örnekler, Shakespeare'in oyunlarının dünya çapında gerçekleşen binlerce yeniden tasavvurunun sadece iki örneğidir. Bu durum bize aynı zamanda şu soruyu da sordurtuyor: "Neden bu kadar fazla coğrafyada, bu kadar başarılı olabildi?"

Bu konuda yaygın bir argüman, şiirsel sözlerinin Britanya İmparatorluğu'nun rüzgarları boyunca first-class'ta seyahat etmiş olmasıdır. İngiltere ve ardından Britanya, Dünya çapındaki imparatorluğunu genişletirken, Shakespeare'in oyunları da önemli bir propaganda aracı haline geldi. Dickson, şöyle diyor:

Shakespeare, İngiliz kültürünü ve değerlerini aşılamak için Hintli çocuklara dayatıldı. Sömürgecilerin yöntemi,"Shakespeare'i öğret ki onlar da senin gibi olsun." idi. Hindistan Sivil Kamu Hizmetleri'nde bir işe girmek için 1920'lere kadar sürdürülen bir test, Shakespeare'den uzun uzun alıntı yapabilmekti.

Ancak ne insanlar ne de Shakespeare bu kadar kolay evcilleştirilebilir. Dickson, şöyle devam ediyor:

Amerikan Yerlileri, bu İngiliz edebi ihracatının değerini çabucak gördüler.

Shakespeare'in hikâyelerini beğendiler ve bu yüzden onları zorba İngilizler ile genellikle son derece olumsuz bir ışık altında kendi ana dillerinde yeniden yazdılar.

Oyunların doğası gereği bu tür düzenlemeler yapmak çok kolay olmuştur. Shakespeare'in hikâyelerinin birçoğu, birçok kültür için geçerli olay örgülerine sahiptir ve somut değil, soyut yerlerde geçmektedir. Hamlet, üvey babasıyla anlaşamayan genç bir adam ve intikam duygusu hakkındadır; Othello görünüşte kıskançlıkla ilgilidir ve Twelfth Night yanlış anlaşılma üzerine kurulu eski bir farstır.

En nihayetinde onu bu kadar zamansız ve zamanında yapan şey, çalışmasının bu evrensel yönüdür. Ruandalılar Hamlet'i bir intikam hikâyesi olarak görürken, bazı çağdaş Manhattan izleyicileri, King Lear'ın üzücü düşüşüyle Amerika'nın azalan gücüne yönelik algıları arasında paralellik kuruyor. Çinliler, Dickson'ın Japonya ile savaşına ve aşağılık duygusuna dayandığını söylediği nedenlerden dolayı Merchant of Venice'e özellikle meraklıdırlar. Uzun zamandır Shakespeare'in kendilerine ait olduğunu düşünen Almanlar, Soğuk Savaş sırasında Bir Yaz Gecesi Rüyası'nda, bir duvarın bölündüğü V. perdedeki ilk sahnede derin anlamlar bulurlar:

Ve sen ey duvar, sevgili duvar, canımın içi duvar.

Tüm Reklamları Kapat

Thisbe'min babasının mülküyle aramda dikiliyorsun...

ama duvar, sevgili duvar,

çatlağını açsan da içeri bir göz atsam...

Tüm Reklamları Kapat

Getty Images

Sonuç

Sonuç olarak her şey, dönüp dolaşıp Shakespeare'in yazıya döktüklerine geliyor. Shakespeare, Dünya çapında dolaşıma girdikçe ve metinler dil değiştirdikçe, bazı anlamlar da yitirilmektedir; ancak eserler, hangi dilde olursa olsun, onun parlaklığıyla doludur. Kelimeler aynı olmasa bile anlam ve ritim duygusu asla kaybolmaz.

Shakespeare, insanlık halinin olağanüstü yetenekli bir gözlemcisiydi ve gördüklerini ilk başta Elizabeth döneminin İngilteresinde ve şimdi de tüm dünyada yankılanan sözlere dönüştürmek gibi edebi becerilere sahipti.

Tabii ki kusursuz değildi. Modern çağdaki dirilişi, onun "ıssız bir dâhi" olduğu fikrine düşkün olan Coleridge ve Romantiklerle başladı. Onların düştüğü hataya düşüp, Shakespeare'i toz pembe gözlüklerle görmemeliyiz. Bu konuyu Simon Russell Beale şöyle özetliyor:

Bir oyun yazarı olarak berbat olabilir, fakat iyi bir şekilde yaptıkları, bugüne kadar yapılmış işlerin en iyisidir.