Ballıbabagiller (Lamiaceae)

Tanım ve Genel Bilgiler

Ballıbabagiller (Lamiaceae) familyası, çok yıllık (yaşam süresi en az üç yıl) olan bitkiler grubunda yer alır. Genellikle çalı ve otsu bitki formunda bulunsalar da sarmaşık, yarı çalımsı, bodur ve ağaç şeklinde bulunabilir. Belirgin şekilde dörtgene kayan (özellikle karemsi daire) saplı, halka şeklinde sap boyunca uzanan çiçek salkımlarına ve basit, zıt yaprakları olan bir bitki bulduysanız büyük ihtimal ballıbabagiller (Lamiaceae) ailesine mensuptur.

Ali Emir Orhan

Çiçekler hermafrodit veya erkek sterildir (fonksiyonel olarak dişi). Genellikle bitkiler ekseni boyunca pediküllü çiçekler taşıyan dalsız, belirsiz bir çiçeklenmeye veya tek bir eksenden çıkan çok sayıda yeni eksenin büyümesi ile oluşan dallara sahip bir şekilde doğada bulunmaktadır. Kaliksler (Bir çiçekte taç dışında bulunan yeşil renkteki örtü yaprakları) genellikle beş loblu ve iki dudaklıdır; nadiren kaliks tek dudaklı veya herhangi bir çap boyunca yarımlara bölünebilir. Ballıbabagiller (Lamiaceae) familyasına ait bitkiler hem tarım hem de çeşitli sanayi alanlarında kullanılmaktadır.

Ailenin birçok türüne aromatik uçucu yağlara sahiptir. Uçucu yağlar da mikroorganizmalar için oldukça öldürücüdür. Kirli suyu arıtmaya yardımcı olmak için kampçılar genellikle bu aileye mensup bitkiler kullanılır. Lamiaceae familyası uçucu yağları farmasötik olarak serbest radikaller için antioksidan özelliği gösterir. Kesinlikle sudaki tüm patojenleri öldürmese bile temizlenmesine yardımcı olmaktadır.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Ballıbabagiller (Lamiaceae) familyası yaklaşık 7200 türü temsil eden yaklaşık 237 cins olarak ayrılmıştır. Bu bitkilerden Türkiye’de 400 tür ve 38 cins yetiştirilmektedir ve yaygın olarak bulunmaktadır.

Bu aileye özgü bitkiler birçok alanda çok iyi adaptasyon gösterebilmektedirler. Verim verme ve gelişme açısından özellikle tropikal bölgelerde sadece birkaç cinsin bulunması göz önünde bulundurularak ılıman alanlarda daha fazla gelişmektedir. Ballıbabagiller'in (Lamiaceae) Mine Çiçeğigiller'den (Verbenaceae) evrimleştiği yaygın olarak kabul görmüştür. Söz konusu iki familyada değişken eksenli çiçeklere, karşılıklı yapraklar ve tohum tomurcuklarını taşıyan metamorfoz olmuş çok sayıda yaprak gibi çoğu karakterler yönünden birbirinden ayrılmaktadır.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Kutup bölgelerine yakın kısımları hariç tüm karasal ekosistemlerde bulunan kozmopolit yayılış gösteren bir familyadır. Türkiye'nin tüm bölgelerinde gözükmektedir. Akdeniz, Karadeniz ve Ege bölgesi familya için endemik türlere ev sahipliği yapmaktadır.

Popülasyon ve Koruma Statüsü

IUCN Kırmızı Liste tarafından Yetersiz Veri (üzerinde yeterli bilgi bulunmayan), yani Data Deficient (DD) olarak sınıflandırılan 20 tür bulunmaktadır. Asgari Endişe (nesli tehlikede olmayan), yani Least Concern (LC) olarak sınıflandırılan 246 tür bulunmaktadır. Neredeyse tehdit altında olan (Şu anda tehlikede olmayan fakat yakın gelecekte olma potansiyeline sahip), yani Near threatened (NT) olarak sınıflandırılan 26 tür bulunur. Hassas (vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi büyük olan), yani Vulnerable (VU) olarak sınıflandırılan 97 tür bulunmaktadır. Tehlikede olan (vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi çok büyük olan), yani Endangered (EN) olarak sınıflandırılan 81 tür bulunmaktadır. Kritik Endişe (soyu tükenme tehlikesi had safhada olan), yani Critically Endangered (CR) olarak sınıflandırılan 57 tür bulunmaktadır.

Davranış ve Etoloji

Ballıbabagiller (Lamiaceae) familyasına mensup bitkiler genellikle tohum, çelikleme, daldırma gibi yöntemler ile çoğalır, kök kesimleri tarafından kolayca yayıldıkları için ekim kolaylığı dolayısıyla yaygın olarak yetiştirilmektedir.

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Ballıbabagiller (Lamiaceae) familyası yüksek baharat kalitesi yüzünden yemek pişirmede, süslemede veya dekorlarda kullanılmaktadır. Mutfakta yaygınlıkla kullandığımız baharatların neredeyse yarısı fesleğen, biberiye, lavanta, kekik, ada çayı, nane gibi birçok tür bu familyadan gelmektedir. Bu familya bitkileri baharat ve gıda ve gıda katkısı yanında kozmetik, boya (renk verici, kıvamlaştırıcı) ve içecek endüstrisinde yaygın olarak kullanılmaktadır.

Etimoloji

Ballıbabagiller (Lamiaceae) Latince kökenli Lamium kelimesi ve aceae (çoğul) ekinden oluşur. Lamium Yunanca şaşkın ağız veya açıkağız (çiçek şekline atıftır) anlamına gelir.