İbibik (Upupa epops)

Gözlem Bilgileri

Karabük'ün Safranbolu ilçesindeki Kent Ormanı'nda gözlemlediğimiz ihtişamlı kuş türü, ibibik (Upupa epops). Ağzında ince uzun gagası ile yakaladığı bir bitki tohumunu veya meyveyi görüyorsunuz. Ayrıca ağaç dalları ile uyumu da muhteşem. Karşımıza birkaç saniyeliğine çıkmasından ötürü düşük ışıkta yanlış teknikle fotoğraflamamız, çözünürlüğün düşmesine sebebiyet verdi.

Tanım ve Genel Bilgiler

Boyutları 25 ile 32 cm arasında ve kanat açıklığı 44 ile 48 cm civarında olan orta boylu bir kuştur. Kafasında tek sıralı "taç" benzeri ibiği ile karakteristiktir. Renkleri de açık kahverengi ve krem rengindedir. Kanatların üzerinde siyah/beyaz şeritler mevcuttur. Kafasındaki güçlü ve yoğun kas tabakası sayesinde ibiği açılıp, kapanabilir. Kapanınca meşhur otobur dinozor cinsi Parasaurolophus kafatası görünümü alır. Vücuduna göre kanatları da oldukça güçlü ve geniştir. Göçebe alt türlerin kanatları daha da geniştir.

Pedram Türkoğlu

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Eskiden gökkuzgunlar, yalıçapkınları ve arı kuşları ile birlikte gökkuzgunumsular olarak bilinen Coraciiformes takımında sınıflandırılırdı. Yeni çalışmalar ışığında boynuzgagalar, ibibikler ve orman ibibikleri için Bucerotiformes isimli yeni takım oluşturulmuştur. Ayrıca ibibiklerin ve orman ibibiklerinin orta kulaklarındaki stapes (üzengi) kemiğinin özgün benzerliği nedeni ile evrimsel olarak yakın ilişkili oldukları düşünülür.

İbibik veya yaygın ibibik (Upupa epops), tam olarak 9 tane alt türe sahiptir. Bulunan en eski fosil, Kuaterner Devri'ne (2.5 milyon yıl - 5000 yıl) aittir. Yakın akrabalarının fosilleri ise Miyosen Devri'nde (23 milyon yıl - 5.3 milyon yıl) izlenebilirler.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Avrupa'da ve Asya'da yayılmışlardır. Fakat Sahra Altı Afrika'nın kuzey yarısında da görülebilirler. Göç dönemleri Himalaya Dağları gibi yüksek irtifalarda gözlemlebilirler. Hatta Everest'te bile kaydı var. Genelde yaşlı ağaçların bulunduğu ormanlık alanları, yaprağı dökülen ormanları ve çam ormanlarını tercih ederler.

Davranış ve Etoloji

Uçarken adeta dev bir kelebeğe benzerler. Çünkü her kanat çırpışından sonra kanatlar yarım kapanır ve havada sıçraya sıçraya gidiyormuş görünümü verir. Öte yandan üreme dönemlerindeki özgün "hud hud" veya "'u-bu-bup'" sesleri ile kendilerini belli ederler. İlk hecesi baskın bu ses oldukça karakteristiktir. Aynı şekilde rahatsız edildiklerinde alakarga (Garrulus glandarius) gibi "çaaarrr" sesi de çıkarabilirler. Göç zamanı dışında yalnız yaşamayı seven kuşlardır.

Evren Anıl Yıldız

Diyet ve Metabolizma

Ağırlıklı olarak böcekler ile beslenmeyi severler. Elbette tohumlar ve ufak meyveler ile de beslenebilirler. Uzun ve eğik gagaları sayesinde yer altındaki oluklardan böcekleri kolaylıkla kapabilirler. Böcekler arasından en çok tercih ettikleri ağustosböcekleri, danaburnular, karıncalar, çekirgeler, larvalar ve kelebek/güve pupaları. Sivri ve uzun gagaları ile toprağı deşerler. Yakaladıkları avı havaya atıp adeta patlamış mısır gibi kapabilirler.

Tek eşli (monogami) olarak bilinirler. Fakat tek sezonluk olduğu söylenir. Yani yılda bir kereliğine tek üreme dönemlik. Ayrıca pis koku yayan bir çift üropigial bez bulundurur. Bu bezler kuşların çoğunda bulunur ve antimikrobiyal görev yapan yağlı salgılar içerir. Fakat ibibiklerde yuvayı avcılardan korumak için etkili bir kötü koku halinde de yayılabilir.

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Sıra dışı görünümü nedeni ile birçok kültürün yazıtlarında rastlanılır. Örneğin Üçüncü Tevrat olarak bilinen Leviticus'ta yenilmesi yasak olan hayvanlar arasındadır. Antik Yunan'da kuşların kralı olarak kaleme alınmıştır. 2008'de İsrail'in ulusal kuşu ünvanını kazanmıştır. Estonya geleneğinde ötüşü ölümden sonra ile ilişkilendirilir ve bir kişinin öleceğine işaret eder. Fas'ta şifa verdiği düşünüldüğü için alternatif tıp alanında sık sık kullanılırlar.

Ali Fatih Şama

Pers İmparatorluğunda erdemin simgesidir. Simurg'u (Zümrüd-ü Anka) kuşların kralı olarak gösteren kuştur. Vahdet-i vücud felsefesine dayanan tasavvuf eserinde mürşid-i kamili simgeleyen rehber kuştur. Esere göre, kendilerine padişah arayan kuşlar içlerinde en bilge görülen Hüdhüd öncülüğünde Simurg’u bulmak için Kaf Dağı'na doğru yola çıkarlar. Yolda karşılaşılan engelleri aşabilen otuz kuş kalır ve kuşlar en son Farsça "otuz kuş" demek olan Simurg'un kendileri olduğunu anlarlar. Daha sonra hepsi Güneş'te kaybolarak fenafillaha (ölmeden önce ölüp, yokluk sırrına ermek) ulaşır ve bekabillahı (sonsuzluk) yaşamaya başlarlar.

Türk Edebiyat'ında ve İslamiyet'te de yer alan bir kuştur. İslam'ın kutsal kitabı Kur'an'da "hudhud" olarak geçer. Diğer bir adı ile Mürg-i Süleyman, uzaklardan suyu görebilme yeteneği ile "hüt hüt" şeklinde ses çıkardığı ve Süleyman'a "orada orada" dediği söylenir. Aynı şekilde Süleyman'a kuş dilini de öğrettiği inanılır. Hüdhüd eti Hanefi ve Malikiler'e göre mekruh, Şafii ve Hambeliler'e göre ise haramdır. Kafasındaki uzun ibiğin, ona sadakati ve şefkati için verildiğine inanılır. Dolayısıyla inanışlara göre rüyada ibibik görmenin birçok iyi anlamı vardır.

Etimoloji

Yansıyan (onomatopoeic) seslerden köken alan Upupa ve epops terimleri Latince ve Yunanca, kuşun çıkardığı sesi temsil etmektedir. Türkçe'de çavuşkuşu ve hüthüt/hüdhüd olarak bilinir. İngilizce'de ise hoopoe denir.