Kaya kartalı (Aquila chrysaetos)

Kaya kartalı; kanat ve kuyrukları uzun, iri, kahverengi bir kartaldır. İri gaga, altın rengi baş ve ense tüyleri ile dikkat çeker. Uçuşu görkemli ve zariftir, dönerek yükselirken kanat uçları yukarı kalkık, süzülürken kanatlar düz, telekler (primerler) çok derindir. Erişkinlerde kanat örtü tüyleri kısmen beyazımsı sarıdır. Çizgili kanat ve kuyruk teleklerinin dibi gridir. Kuyruk düzensiz enine koyu çizgili, kuyruk ucu geniş kalın siyahtır.

Genç bireyler erişkinlerden daha koyu görünür. Kanat üstünde daha silik görünen beyazlık, kanat altında geniş beyaz bir kanat paneli oluşturur. Gençlerin kuyrukları beyaz, kuyruk ucu geniş ve siyahtır. Kanat ve kuyruk telekleri erişkinin aksine çizgisizdir. Beş yıl içinde erişkin tüylerine kavuşurlar. 66-90 cm boy, 180-234 cm kanat açıklığı ve 2840-6665 g ağırlığa erişebilirler.^{[1], [2]}

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Bu tür, ilk kez Carl Linnaeus tarafından 1758 tarihli Systema Naturae'nin 10. baskısında Falco chrysaetos olarak tanımlanmıştır. O dönemde kuşlar büyük ölçüde yüzeysel özelliklere göre sınıflandırıldığından, Linnaeus birçok türü Falco cinsine dahil etmiştir.

Sonrasında tür Fransız kuşbilimci Mathurin Jacques Brisson tarafından 1760 yılında yeni Aquila cinsine taşınmıştır. Kaya kartalı, bacakları üzerinde tüyleri bulunan "paçalı kartallar" (İng: "Hawk Eagles") olarak adlandırılan geniş bir yırtıcı kuş grubunun parçasıdır; bu, birçok diğer Atmacagiller üyelerinin aksinedir.

Aquila cinsi, Güney Amerika ve Antarktika hariç her kıtada dağılmıştır. Cinste 20'ye kadar tür sınıflandırılmıştır, ancak son zamanlarda bazı geleneksel türlerin taksonomik konumu sorgulanmaktadır. Geleneksel olarak Aquila kartalları, gençlikten erişkin tüylerine geçişte az farklılık gösteren, büyük ölçüde kahverengi veya koyu renkli paçalı kartallar olarak yüzeysel olarak gruplanmıştır.

Genetik araştırmalar, kaya kartalının ak sırtlı kartal (Aquila verreauxii) ile gurney kartalı (Aquila gurneyi) ve kama kuyruklu kartal (Aquila audax) ile aynı taksonomik grupta yer aldığını göstermiştir. Diğer büyük Aquila türleri olan şah kartal, iberya şah kartalı, korsan kartal ve bozkır kartalının ise önceki taksonomik gruba yakınsak evrim yoluyla benzer özelliklere ulaşan ayrı, fakat yakından ilişkili bir taksonomik grup olarak düşünülüyor.

Cins içinde altı adet kaya kartalı alt türü vardır ve bunlar boyut ve tüylenmede hafif farklılıklar gösterir. Alt türler arasındaki farklılıklar, özellikle vücut büyüklüğü açısından kademelidir. Bu özelliklerden başka, türün yayılımı boyunca çok az farklılık vardır. Son araştırmalar, genetik işaretlere dayanarak yalnızca iki alt türün tanınmasını önermiştir: Aquila chrysaetos chrysaetos (A. c. homeyeri dahil) ve A. c. canadensis (A. c. japonica, A. c. daphanea ve A. c. kamtschatica dahil).^{[4], [5], [6], [7], [8], [9], [10], [11], [12]}

Kuzey Amerika'da Oregon, Kaliforniya, Utah, Nevada, New Mexico, Teksas ve Meksika'dan Pleistosen dönemine ait Kaya kartalı fosil kayıtları bulunmaktadır. Güney Kaliforniya'daki Rancho La Brea katran yataklarında bu döneme ait 690'dan fazla kaya kartalı örneği bulunmuştur. Kaya kartalı kalıntıları ayrıca, Utah ve New Mexico'daki tarih öncesi Yerli Amerikalıların yaşadığı arkeolojik alanlarda da bulunmuştur.

Fosil kaya kartalı kayıtları Dünya'nın başka yerlerinde de yaygındır. Kaya kartalı kalıntıları düzenli olarak Neandertal yerleşimlerinde bulunmaktadır. Kuzeydoğu İtalya'daki ve Güney Fransa'daki Orta Rhône Vadisi'nde tarih öncesi insanlar, Orta Paleolitik dönemde (geç Pleistosen) kaya kartalı pençelerini kullanmışlardır.^[12]

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Kaya kartalı çok çeşitli yaşam alanlarında bulunur; bu yaşam alanlarının kullanımı değişkendir ve genellikle mevsim, yaş, üreme durumu ve belirli davranışlarla ilişkilidir. Kaya kartalı; deniz seviyesinde, yüksek dağlarda ve tüm ara seviyelerde bulunur. Genellikle açık otlak, çöl, dağlık veya çalı-bozkır yaşam alanlarıyla (örneğin, Kuzey Amerika'nın batısı, İskoçya, Orta Asya, Alpler ve Apeninler) ilişkilendirilse de birçok farklı ormanlık alanda (örneğin, Kuzey Amerika'nın doğusu, İsveç, Japonya) bulunur. Belki de en tutarlı yaşam alanı ilişkisi, genellikle yüksek topografik kabartı alanlarının (dağlar, tepeler) yakınında bulunmasıdır. Ancak bu ilişki, özellikle üreme dönemi dışında, kışlayan kartalların konaklama ve av olanaklarının zengin olduğu daha değişken arazilerde bulunabildikleri dönemde mutlak değildir. Örneğin Kuzey Kazakistan, Alaska'nın kuzey yamaçları ve Kuzey Quebec'te yaşadıkları alanlar oldukça düzdür. Tür, deniz yaşam alanlarında nadiren bulunur ve geniş, açık su alanlarını geçmekten kaçınır.

Deniz seviyesine yakın yerlerden 3.630 metreye kadar geniş bir çeşitlilikteki yaşam alanlarında yuva yapar. Yuvalama alanı tundraları, çalılıkları, çayırları, orman-çalı alanlarını ve iğne yapraklı ormanları içerir ancak aynı zamanda tarım arazilerinde ve kıyı yaşam alanlarında da bulunur. Yuvalama alanları genellikle uçurumlar veya ağaçlarla ilişkilidir, ancak bazı yuvalar yere inşa edilir. Tür yoğun insan nüfuslu alanlardan kaçınma eğilimindedir, fakat Kaliforniya, İsviçre'de ve muhtemelen başka yerlerde de evlerin veya diğer yapıların yakınında yuva yapar. ^[13]

Kaya kartalı, yaklaşık 20° ile 70° Kuzey enlemleri arasında uzanan, daha güneyde de dağınık popülasyonlara sahip bir dağılıma sahiptir. Kuzey Amerika ve Kuzey Avrasya'da yaygın olarak bulunur ve Kuzey Afrika'da parçalı olarak dağılmıştır. Kuzey Amerika'da üreme dağılımı kıtanın kuzeyinin üçte ikisini ve batı kısımlarında Meksika'ya kadar güneyi kapsar.

Avrasya'da bu aralığın kuzey sınırı, Kuzey Avrupa'dan (kuzey Britanya Adaları ve İskandinavya) Kola Yarımadası'na ve doğu Sibirya ve Kamçatka Yarımadası'na kadar uzanır. Üreme ayrıca İber Yarımadası'ndan Türkiye'ye, Kafkasya'ya ve merkezi Asya'nın büyük bir kısmına, İsrail, Suudi Arabistan, Yemen, Umman, Afganistan, Pakistan, Hindistan, Çin, Kore ve Japonya'ya kadar güneyde de gerçekleşir. Ayrıca Akdeniz'deki büyük adalarda ve Batı Sahra, Fas, Moritanya, Mali, Cezayir, Tunus, Nijer ve Mısır dahil olmak üzere Kuzey Afrika boyunca yuvalarlar. Tropikal (Sahra Altı) Afrika'dan bilinen tek Kaya kartalı popülasyonu, güney Etiyopya'daki Bale Dağları'ndadır.^[14]

Popülasyon ve Koruma Statüsü

BirdLife International, kaya kartalının küresel nüfusunun 100.000 ila 200.000 birey arasında olduğunu tahmin ediyor. Türün koruma durumu; geniş yayılımı, istikrarlı nüfus eğilimi ve büyüklüğü nedeniyle IUCN Kırmızı Liste’de Düşük Riskli (LC) kategorisinde sınıflandırılmaktadır.^[15]

Davranış ve Etoloji

Bu türün bireyleri uçuşta yükselirken kanat ve kuyruklarını açar, kanatlar genellikle yukarıya doğru kalkık bir konumda tutulur, primer tüyler genişçe yayılır ve ayrılır. Kanat pozisyonu uçuş davranışı türüne göre değişir. Av veya yuva malzemeleri taşırken veya baş aşağı rüzgara karşı uçarken kanatları hafifçe aşağı doğru eğilir. Avlanırken, yolculuk yaparken, gösteriler yaparken veya herhangi bir belirgin niyet olmadan uçarken süzülme uçuşu kullanılır.

Kaya kartalları düzenli olarak iki yaygın süzülme uçuşu türünü kullanır. Bunların ilki olan termal süzülme, kartalların sıcak zemin ile daha serin hava arasındaki sıcaklık farklılıkları tarafından oluşturulan yukarı doğru hava akımlarından yararlandığı zaman gerçekleşir. Zemin havayı ısıtır, bu da havanın yükselmesine ve kartalların ve diğer süzülen kuşların uçuşu desteklemek için kullanabileceği yukarı doğru hareket eden bir sütun oluşturmasına neden olur.

İkinci süzülme uçuşu türü olan jeomorfolojik süzülme, kuşların rüzgârın yamaçtan saptırılmasıyla oluşturulan yukarı doğru hareket eden hava akımlarını kullandığı zaman gerçekleşir. Bu tür süzülme davranışını özellikle göç ederken kullanırlar ancak hem arazi özellikleri hem de rüzgârın uygun olduğu her zaman bu davranışı gerçekleştirebilirler. Jeomorfolojik süzülme genellikle termal süzülmeden daha düşük bir irtifada gerçekleşir, çünkü jeomorfolojik hava akımları zeminin yüzeyinin 200-300 metre üstüne kadar uzanırken termal hava akımları binlerce metre yüksekliğe kadar uzanabilir.

Kanat çırparak uçma düzenli olarak kullanılır ancak kartalların toplam uçuş süresinin küçük bir kısmını oluşturur. Kanat çırpma, kısa iniş çıkışlar ile aralıklı derin kanat vuruşlarından oluşan bir dizi hareketle sağlanır. Kanat çırpma, termal hava akımlarını kullanarak veya süzülerek uçmaya göre daha fazla enerji gerektirir. Kartallar ağır kuşlardır ve kanat çırparak uçma sırasında enerji maliyetleri bazal metabolizma hızlarının birkaç katına ulaşabilir.

Kartallar, enerji harcamalarını en aza indirmek için çoklu uçuş destekleri kullanarak davranışsal esneklik sergilerler. Örneğin, Washington'daki üreyen erkekler, süzülme için uygun uçuş koşulları oluşana kadar aynı konumda kalarak güç gerektiren uçuşa olan bağımlılıklarını en aza indirirler. Ayrıca, uçuş yüksekliğine kolayca ulaşabilecekleri sırt tepelerinin yakınındaki yüksek irtifalarda konumlanırlar. Benzer şekilde, Doğu-Merkezi Idaho'daki dağlık bölgelerde kışlayan kartallar, uçuşu kolaylaştıran yamaç rüzgarları veya termal hava akımları oluşana kadar (genellikle öğlene kadar) hareket etmezler.

Av stratejisi hava koşulları, topografya, av türü ve avın kaçış tepkisi ile belirlenir. Güneşli ve rüzgarlı günlerde daha sık yükselip avın üzerine dalışlar yaparak, bulutlu, sakin veya yağmurlu günlerde tüneklerden avlanır. Engebeli arazide çok alçaktan uçarak, açık arazilerde daha yüksek irtifalardan yükselip iniş yaparak avlanma eğilimindedirler.^[16]

Diyet ve Metabolizma

Kuzey Amerika'nın batı kesimindeki 45 alanda yürütülen 35 yuva dönemi çalışması, kaya kartalı avlarının %84'ünün memelilerden ve ikincil olarak %15'inin kuşlardan oluştuğunu; sürüngenler ve balıkların daha az sıklıkla (%2 ve %0,2 oranında) avlandığını; böceklerin ise nadiren avlandığını ortaya koydu. Avrupa'nın bazı bölgelerinde, kaya kartalı kuş avına daha fazla güvenir, ancak memeli avlar hâlâ biyokütle açısından genellikle en önemli av türüdür.^[17]

Küçük kemirgenlerden tilki ve yaban keçisi yavrularına kadar bütün memeliler, kuşlar, kaplumbağalar ve diğer sürüngenler, nadiren balıklar ve amfibiler de av listesindedir. Fırsat bulduğunda leşle de beslenir.^[1]

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Kaya kartalı, kayıtlı tarihin başlangıcından beri insanları büyülemiştir. Çoğu erken dönem kültür, kaya kartalını saygı ile karşılamıştır. İspanyol fethinden önceki Orta Amerika'da, kaya kartalı önemli bir Aztek sembolüydü: Kabile ve güneş tanrısı Huitzilopochtli, halkına güneşi insan kalbi şeklinde kırmızı meyveli bir kaktüs üzerinde konmuş bir kartal gördüklerinde, orada Tenochtitlan şehrini kurmaları gerektiğini söylemişti.^[18]

Sanayi Devrimi'nden sonra, spor avcılığı yaygınlaştığında ve ticari hayvancılık uluslararası alanda yaygınlaştığında, insanlar kaya kartallarını geçim kaynaklarına yönelik bir tehdit olarak görmeye başladılar. 2017'de Fransız Ordusu, altın kartalları dronları yakalamak için eğitti.^[19]

Etimoloji

Cins ismi olan Aquila, Latince'de "kartal" anlamına gelir, muhtemelen "karanlık renkli" anlamına gelen "aquilus" kelimesinden türemiştir. Tür epiteti ise "altın kartal" anlamına gelen chrysaetos, Eski Yunanca'da khrusos "altın" ve aetos "kartal" kelimelerinden gelir. Türün "altın kartal" anlamına gelen İngilizce isimlendirmesi "Golden Eagle" ise Yunanca kökeninden gelmektedir.^[20] Kaya kartalı ismi ise türün sıklıkla gözlemlendiği alanlar olan kayalık, dağlık habitatlarla ilişkilendirilmesinden gelmektedir.

Gözlem Bilgileri

19 Mayıs 2020 tarihinde, Çanakkale ilinin Kirazlı Köyü mevkiinde araçla seyir halindeyken fark edilmesi üzerine araçtan inilerek fotoğraflandı. Oldukça alçaktan uçuş yaparak gözden kaybolan bu erişkin birey muhtemelen avlanmak üzereydi. Fotoğraflanırken Nikon D7100 gövde ve Tamron 100-400mm objektif kullanılmıştır. Kapak fotoğrafı, Evren Anıl Yıldız tarafından çekilmiştir.