Mandril (Mandrillus)

Mandriller (Mandrillus), Orta ve Batı Afrika'ya endemik, Eski Dünya maymunlarının en büyüğü ve en renklisi olan primatlardır. Tüylü başı, kabarık yelesi ve sakalı oldukça etkileyicidir, ancak en çok dikkat çeken şeyi parlak renkleridir. The Lion King çizgi filmindeki Rafiki karakteri de aslında bir mandrildir.

Mandril hem büyüklük hem de renk bakımından eşeysel dimorfizm (cinsiyetler arası görünüş farkı) barındıran memelilerden biridir. Erkek mandrillerin 19 kg ila 37 kg ağırlığında, 75 cm ile 90 cm boylarındadırlar. Dişilerin ağırlığı ise 10 kg ila 15 kg arasında ve boyları da 55 cm ile 66 cm arasında değişmektedir. Kısa kuyrukları, boylarına 5 cm daha fazla ekler. Erkeklerde omuz yüksekliği 45 cm ile 50 cm arasında, dişilerde ise 55 cm ile 65 cm arasındadır. Mandriller kaslı ve bodur bir yapıya sahiptir.

Memeliler dünyasının en renkli türlerinden biri olan mandrillerin yüzlerinin ortasında kırmızı bir şerit ve burun boyunca kalın mavi çizgiler yer alır. Yüzleri çoğunlukla kılsızdır ancak beyaz bıyıkları ve sarı uzun sakallı vardır. Burun delikleri ve dudaklar kırmızıdır. Cinsel organların ve anüslerinin etrafındaki alanlar ise kırmızı, pembe, mavi, kırmızı ve mordur. Bu birbirlerini etkilemek ve ormanda birbirlerini takip etmelerine yardımcı olur.

Erişkin erkek rengi dişilere ve yavrulara göre çok daha parlaktır. Ayrıca dominant yetişkin erkeklerde renkleri daha belirgindir. Bir erkekte ne kadar fazla testosteron olursa, rengi o kadar parlak olur. Charles Darwin, İnsanın Türeyişi kitabında konu hakkında şöyle yazıyor:

Memeliler sınıfının başka hiçbir üyesi, yetişkin erkek mandril kadar olağanüstü renklere sahip değildir.

İri kafaları vücutlarına kıyasla çok büyük görünmektedir. Gözleri küçük ve çöküktür; belirgin kaş çıkıntılarına sahiptir. Korkutucu görünen yaklaşık 5 cm uzunluğunda köpek dişleri vardır. Bu dişleri kendilerini savunmak için kullandıkları gibi bir jest olarak gösteriş amaçlı da kullanabilirler.

Diğer birçok Eski Dünya maymunu gibi mandrillerin de alt dişlerinin yanında, boyunlarına doğru uzanan "yanak keseleri" vardır. Bu, yiyecek için rekabet ederken veya tehlikeli bir yerde besin ararken, besinleri hızla yanak torbalarına tıkmaları ve daha sonra yemek için güvenli bir yere geçmeleri için avantaj sağlar. Yiyecekleri bu yanak torbalarından ağızlarına itmek için ellerinin arkasını kullanırlar.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Bilinen herhangi bir fosil kaydı olmayan Mandrillus cinsi, mangabeyler, makaklar, babunlar ve diğer birkaç maymun türü ile birlikte Papionini taksonomik grubu (oymak) içinde sınıflandırılır. Bu cins içerisinde Mandrillus sphinx ve Mandrillus leucophaeus olmak üzere iki tür tanımlanmıştır.

Cercopithecinelerin fonksiyonel anatomisini göz önünde bulundurmak ve Mandrillus'ta meydana gelen çeşitli özellikleri (örneğin iskelet, diş ve genital) diğer papioninlerdeki ve daha az yakından ilişkili türlerdeki homolog yapılarla karşılaştırmak oldukça öğreticidir.

Birçok insan, mandrileri babunlarla karıştırır. Tarihsel olarak da bazı uzmanlar mandrilleri ve yakından ilişkili drilleri (M. leucophaeus) Papio babun cinsine yerleştirmişlerdir. 20. yüzyılın sonlarında ve 21. yüzyılın başlarında yapılan morfolojik ve genetik çalışmalar, Cercocebus cinsinin beyaz göz kapaklı mangabeylerle daha yakın ilişki olduğunu göstermiştir. Hatta bazı uzmanlar mandril ve drillerin Cercocebus'a ait olduğunu öne sürmüşlerdir.^[11]

Ne var ki mandriller, bir zamanlar babunlar olarak sınıflandırılmış olsalar da güncel analizlere göre babunlardan farklı bir cinse aittirler. 2011 yılında yapılan iki ayrı genetik çalışma, Mandrillus ve Cercocebus cinslerinin kardeş soylar olduğunu göstermiştir.^{[12], [13]} Bu iki cins, günümüzden yaklaşık 4.5 milyon yıl önce ayrılmışlardır ve mandrillerle de driller birbirinden 3.17 milyon yıl kadar önce ayrılmışlardır. Ne yazık ki henüz mandrill fosilleri keşfedilebilmiş değildir.

Bazı uzmanlar mandrilleri kuzey mandrill'i (M. s. sphinx) ve güney mandrili (M. s. madarogaster) olarak alt türlere de ayırmıştır. Önerilen bir üçüncü alt tür olan M. s. insularis ise mandrillerin Bioko Adası'nda da bulunduğuna dair hatalı fikirden ötürü ileri sürülmüştür.^[14] Modern taksonomik konsensüs, mandrillerin tek bir alt türünün olduğu (ve onun da M. s. sphinx olduğu) yönündedir.^[11]

Sitokrom-b dizileri üzerinde yapılan araştırmalar, Ogooué Nehri'nin kuzeyindeki ve güneyindeki mandril popülasyonlarının 800.000 yıl önce ayrıldığını ve farklı haplogruplara ait olduğunu göstermektedir. Bu farklılık, maymun immün yetmezlik virüsünün (SIV) mandrill türünün bölünmesine de yol açtığına işaret etmektedir.^[15] Mandrillerin taslak (eksik) genomu 2020'de yayınlanmıştır ve bu çalışmaya göre cinsin genom boyutu 2.90 giga-baz çiftidir ve yüksek düzeyde heterozigotluk içermektedir.^[16]

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Mandriller Kamerun, Ekvator Ginesi, Kongo ve Gabon'da bulunurlar ve buradaki tropikal yağmur ormanlarında yaşarlar. Ayrıca nehir kıyısı ormanlarında, akarsu yataklarında ve ormanlarda da yaşarlar.

Çok yoğun bitki örtüsünün ve sık çalılıkların olduğu habitatları tercih ederler. Mandrillerin orman habitatları içerisinde farklı alanlara göç ettikleri gözlemlenmiştir.

Diyet ve Metabolizma

Mandriller hepçillerdir; otlar, tohumlar, sürgünler, mantarlar, meyveler ve kökleri içeren çeşitli bir diyete sahiptir. Genellikle yüzden fazla bitki tüketirler. Meyve yemeyi tercih etseler de aynı zamanda yaprak, sarmaşık, ağaç kabuğu, gövde ve lif de yiyebilir. Ayrıca mantar ve toprak yedikleri de gözlemlenmiştir.

Et olarak da, çoğunlukla omurgasızları, özellikle karıncaları, böcekleri, termitleri, cırcır böceklerini, örümcekleri, salyangozları ve akrepleri yerler. Ayrıca yumurta ve hatta kuşlar, kaplumbağalar, kurbağalar, kirpiler, sıçanlar ve sivri fareler gibi omurgalılar da onlar için birer yiyecek olabilir. Mandrillerin diyetinin %50.7'sini meyve, %26'sını tohumlar, %8.2'sini yapraklar, %6.8'ini ilik/öz (İng: "pith"), %2.7'sini çiçekler ve %4.1'ini hayvansal gıdalar ve %1.4'ünü de diğer gıdalar oluşturur.^[3]

Davranış ve Etoloji

Mandriller tek bir dominant yetişkin erkeğin bulunduğu harem-tipi sosyal yapılarda yaşarlar. Bu yapılar, 10-30 bireyden oluşabilir. Dişileri ve dominant erkeğin yanı sıra genç erkekleri de içerir. Söz konusu küçük gruplar daha büyük bir yapının parçasıdır. Bu yapıya sürü (İng: "horde") denir ve yüzlerce mandrilden oluşabilir. Şu ana kadar kaydedilen en büyük sürü 1200 bireyden meydana gelmektedir. Dişiler doğdukları grupta yaşamlarına devam ederken erkekler yetişkinlik çağlarına geldiklerinde gruptan ayrılır.

Yapılan gözlemlere göre mandril grupları dominant erkek haricindeki birkaç erkek ve dişiler dışında sabit yapılar değildirler.^[3] Bunun yerine erkeklerin çoğunun serbest gezdiği ve ancak üreme sezonunda gruplara dahil olduğu yarı-serbest gruplardan meydana gelirler. Dişilerin gruptan ayrılmaması, gruba tehlikelere karşı birliktelik sağlar, yavrunun hayatta kalma ihtimalini artırır veya daha uzun bir ömür sağlar. Grup içindeki dişiler genellikle akrabadır.

Mandril gruplarında baskınlık ilişkileri, oldukça doğrusaldır ve erkekler arası yakınlık davranışları (İng: "affiliative behavior") çok nadir görülür. Gabon’da bulunan iki yarı-serbest grubun erkeklerinin incelendiği bir çalışmada mandril erkekleri arasında baskınlık hiyerarşilerinin olduğu anlaşılmıştır.^[5] Buna rağmen erkekler arası ilişkiler daha çok, agresyondan ziyade görmezden gelme, uzak durma ve yatıştırma (İng: "appeasement") ile şekillenmektedir. Erkekler arası kavgalar oldukça seyrek görülmekle beraber bu kavgalar ölümle sonuçlanabilmektedir. Erkekler arası baskınlık hiyerarşisi, birbirlerine göre konumları, beden diliyle aktarılır. Mesela, yatıştırma davranışı sırıtma (İng: "grin") denilen dişlerin gösterildiği yüz ifadesiyle belli edilir. Bu dışardan agresiflik gibi gözükse de onlar için yumuşatıcı bir etkiye sahiptir. Beden dili ve jestler haricinde renkler de baskınlık belirteci olarak mandrillerin hayatında yer almaktadır.

Gabon’da, barınakta yaşayan 75 kişilik mandril grubu içerisindeki 39 birey üzerinde yapılan gözlemlere göre dominantlık hiyerarşisi, bireylerin mekansal dağılımı ve yakınlık davranışları arasında bir bağlantı olduğu bulunmuştur.^[3] Aynı çalışmada erkeklerin dişilere göre daha dominant olduğu da gözlemlenmiştir. Beslenme bağlamında davranışları ve mekansal konumları incelenen mandriller, baskınlık hiyerarşisindeki konumlarına bağlı olacak şekilde beslenme noktasına mesafe koymuşlardır. Daha açık bir ifadeyle hiyerarşide düşük seviyede olan bireyler beslenme noktasına en uzak konumda dururken seviyesi yüksek bireyler en yakında durmaktadır. Bu durum, en baskın bireyin yemek dağılımını kontrol etmesine izin verir. Dominantlık, besine ulaşmak için önemli bir faktör olmakla beraber tek başına yeterli olmamaktadır. Yapılan analizlerde anlaşıldığı üzere mandriller yakınlık ilişkilerini, diğer bir deyişle sosyal ilişkilerini, de devreye sokarlar. Yapılan çalışmada, düşük-seviyede bazı mandrillerin yiyeceğe ulaşmak amacıyla yüksek-seviye bireylerle olan ilişkilerinden yararlandıkları bulunmuştur. Hatta yakınlık ilişkilerinin dominantlığa göre daha etkili bir faktör olduğu ortaya çıkmıştır.^[3]

Dişiler ise daha çok anasoyları ile ilişki olacak şekilde düzenlenmişlerdir. Akrabalık ilişkileri olan dişiler, diğerlerine kıyasla daha çok dost olurlar. Gabon’da bulunan 19 madrilden oluşan bir grubun yaşadığı bir barınakta yapılan gözleme göre dişiler grup içinde erkeklere göre daha merkezi bir konuma sahiptir.^[6] Sosyal Ağ Analizi denilen bir yöntem kullanılarak erkek ve dişi bireylerin etkileşimde oldukları bireyler belirlenip hangi bireyin daha merkezi bir konumda olduğu saptanmıştır. Bu, bize sosyal anlamda dişilerin grup içerinde uyumu sağlama rolleri olduğunu göstermektedir. Diğer türlerle kıyaslandığında, mandril dişilerinin de bu konumlarını, grup içindeki çatışmaları yönetmek ve grup üyeleri arasında bilgi akışını sağlamak için kullandıkları düşünülebilir. Bu çalışma, sıradan davranış analizi yöntemlerinin harem grupları (tek erkek-çok sayıda dişi) için öne sürdüğü gibi erkeklerin daha merkezi konumda olduğu fikrine karşın kadınların bu konuma sahip olduğunu ileri sürmektedir.

Renklerin Sosyal İşlevleri

Mandrillerde sosyal ilişkileri düzenleyen bir diğer faktör de renklerdir. Dikkat çekici renklere sahip mandril erkekleri birbirlerine göre konumlarını, anüs çevresindeki, yüzlerindeki ve genital bölgelerindeki kırmızı renkle işaret eder. Doğada çeşitli türlerde görülen dominantlık sinyallerinin temel işlevlerinden biri olası kavgaları daha çıkmadan engellemektir. Birbirleriyle dominantlık yarışına girmek üzere olan iki birey karşılaştıklarında, ilk iş olarak, birbirlerine karşısındakine göre ne kadar güçlü ve hiyerarşide yerinin daha yukarıda olduğunun sinyallerini vermeye çalışır. Burada önemli olan iki tarafın da bu sinyalleri değerlendirebilme yetenekleri ve istekleridir. Eğer sinyal okuma sağlıklı bir şekilde gerçekleşirse fiziksel bir kavga önlenmiş olur.

Mandril örneğinde ise bu durum büyüklük, güç gösterileri ve bir takım jest ve mimikle de sağlanmakla beraber vücut renkleriyle de dominantlık aktarılabilir. Erkek mandriller anüs çevresi, testisler ve burunlarında parlak renklere sahiptir. Anüs ve testis çevresi mavimsi-pembemsi renklere sahipken burunlarında mavi ve kırmızı renkler görülmektedir. Yaşadıkları grup içinde alfalık statüsünü elde elden mandril erkeklerinin testosteron sevilerinde artış gözükmektedir. Söz konusu artış sonucunda bu statüye erişen erkeğin testis hacminde büyüme ve burnundaki kırmızı renkte koyulaşma gözlemlenmektedir. Alfa erkek bahsedildiği üzere grubun merkezinde olmakla beraber çevrede yaşayan erkeklerle zaman zaman çatışmalara girerler. Bu çatışmalarda sinyalleşmeler olur ve genelde amaç kavgaya girmek değil ondan kaçınmaktır. Gabon’da yapılan çalışmaya göre erkekler arası çatışmalar başlamadan çözülebilmektedir. Bunun bir yolu da birbirlerinin renklerinin anlamlarını bilmeleridir. Eğer iki erkek birbirlerine yakın tonda renklere sahipse aralarındaki sorunun çözülme ihtimali birbirlerine göre renk farkı daha fazla olanlara göre daha azdır. Bu demek oluyor ki farklılık bariz olduğu zaman erkeklerde renk bakımından zayıf kalan taraf geri çekiliyor ve gereksiz bir kavga engellenmiş oluyor.

Dişiler ve genç mandril erkeklerinde böylesi bir renklilik yoktur. Bu renkler, erkeklerde gelişimsel süreçlerini tamamladıklarında ortaya çıkıp zamanla belirginleşmektedir. Dişilerde sadece yüzlerde siyahtan pembeye kadar genişleyen renklilik görülebilmektedir.

Ses ve İletişim

Çok çeşitte sesli iletişim yöntemleri vardır ve bunlar sayesinde bireyler ve gruplar arası haberleşme sağlanır. Bunlar, “chatter”, uluma ve homurdanmadır. Esneme ve yere vurma gibi beden diline dayalı iletişim de önemlidir. Bazen birbirlerine kafa sallayıp köpek dişlerini gösterebilirler. Dişleri yaklaşık 5 cm’dir ve dışarıdan bakan insan bir gözlemciye korkutucu gözükebilir fakat bu onlar için arkadaşça bir ifadedir.

Agora Bilim Pazarı

Psikoloji (Myers, Dewall) - 11. Baskıdan Çeviri, Psikoloji Ders Kitabı

• Boyut: 24,0*28,0
• Sayfa Sayısı: 888
• Basım: 11
• ISBN No: 9786053556176

Devamını Göster

₺1,105.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Mandriller çok çeşitte sesli iletişime sahiptir:

• "Kükreme" grup hareketi içindir ve sadece erkekler tarafından kullanılır.
• "Grunt", birliğin tüm üyeleri tarafından kullanılan tehdit edici bir çağrıdır.
• "Crow" saldırganlığı koordine etmektedir.
• Hafif alarm durumlarında "hırıltı" duyulur.
• "Çığlık" bir kaçış ya da korku çağrısıdır.
• Gergin durumlarda "gıcırdatma" duyulur.
• "Şapırdatma", çiftleşme, yavru bakımı ve tımar (İng: "grooming") sırasında kullanılır.

Her iki cinsiyetin göğüs ve koltuk altı bölgelerinde koku bezleri mevcuttur. Bu bezlerin iletişim amaçlı kullanıldığı anlaşılmıştır. Göğüs bölgesindeki koku bezleri, Eski Dünya maymunları arasında nadir görülen bir fenomen olan koku işaretleri için kullanılır. Bireyler koku bezlerini birbirlerine sürterler. Bunlar da renkler gibi baskın yetişkin erkeklerde daha belirgindir. Bu koku iletişimi aynı zamanda mandrillerin uyudukları yeri işaretlemenin de bir yoludur.

Popülasyon ve Koruma Statüsü

Nesilleri, IUCN Kırmızı Liste'de "Hassas" (İng: "Vulnerable" veya kısaca "VU") kategorisinde sınıflandırılmaktadır. Mandrillerin popülasyon büyüklüğü kesin olarak bilinmemekle birlikte, araştırmalar nüfusta ciddi bir düşüş olduğunu göstermektedir.

Yaşamlarını tehdit eden unsurların başında etleri için yasa dışı avlanma ve habitat kayıpları yer almaktadır. Yüksek sesle çığlıkları ve renkleri nedeniyle avcılar tarafından kolayca fark edilirler. Yasa dışı ağaç kesimi ve et ticareti, kontrol edilmezse, mandrilerin popülasyonu ciddi şekilde tehdit edebilir.

Etimoloji

Çok büyük bir ihtimalle Batı Afrika kökenli bir kelime olan mandrill kelimesi, "insan" anlamına gelen "man" ve "babun" veya "kuyruksuz maymun" anlamına gelen "drill" sözcüklerinden türetilmiştir.^[9] İlginç bir şekilde "mandril" sözcüğü en başta şempanzeler için kullanılmıştır.^[10] Sonradan günümüz mandrilleri için kullanılmaya başlanmıştır.