Mayıs Papatyası (Matricaria chamomilla)

Mayıs papatyası (Matricaria chamomilla), Türkiye’de mayıs ayında çiçek açan, yaprakları ince parçalı tek yıllık bir bitkidir. Dilsi çiçekler beyaz, tüpsü olanlar sarı, reseptakulum kubbemsi şekilde ve içi boştur.

Mayıs papatyasının halk arasında söylenilen birçok ismi vardır: Adi papatya, Ak baba, Ak babacca, Ak babaç, Ak bubaç, Ak bubeşçe, Babuçca, Babunç, Bebisce, Bobaçce, Boğaz çiçeği, Bubaçça, Bubeççe, Bubeşçe, Kelkız çiçeği, Tıbbi papatya, Beyaz papatya, Sarı papatya, Kuzugözü papatya ve Akbaş otu, mayıs papatyasına verilen mahalli isimlerdendir. Mayıs papatyası, diğer ülkelerde kamomil, Alman kamomili, Macar kamomili, vahşi papatya, mavi papatya ve kokulu mayısotu gibi isimlerle bilinir.^{[1], [2]}

Kimi zaman Matricaria recutita sözcüğü de tür adı için kullanılsa da, aslında bu terim, mayıs papatyası ve diğer papatya türlerinden elde edilen bitkisel özler için kullanılan bir sözcüktür. Buna rağmen, kimi kaynakta türün eş anlamlı adı olarak da geçmektedir. Mayıs papatyası, özellikle de sindirim kanalı problemleri ve deri sorunlarını tedavi etmekte kullanılmaktadır.^[3]

Mayıs papatyası, güney ve doğu Avrupa'ya özgü Asteraceae ailesinin bir üyesidir. Günümüzde bu papatya türünü tüm kıtalarda bulmak mümkündür.^[4] 15-60 cm yüksekliğe kadar büyüyen dallı, dik ve pürüzsüz bir gövdeye sahiptir. Uzun ve dar yapraklar çift tüylü (bipinnat) veya üç tüylü (tripinnat) olabilir. Çiçekler, salkım çiçek başlarından (kapitula) çıkar. Beyaz ışın çiçekleri, bir dilcik (ligula) ile döşenmiştir, disk şeklindeki çiçekleri ise sarıdır. İçi boş almacı (reseptakulum) şişmiş ve pullardan yoksundur. Bu özellik, mayıs papatyasını, pulları olan bir hazneye sahip olan mısır papatyasından (Anthemis arvensis) ayırır. Çiçekler erken yaz ortasında çiçek açar ve güçlü, aromatik bir kokuya sahiptir.

Çiçekler, ona karakteristik kokusunu ve ilginç özellikler veren mavi bir esansiyel yağ içerir. Yağın içerdiği kamazulen moleküllerine atfedilen bu renk özelliği, bitkinin bazı yerlerde "mavi papatya" olarak bilinmesinin de nedenidir.^[5] Mayıs papatyası meyvesi, sarımsı kahverengi bir akendir.^[4]

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Geleneksel Tıp

Papatya bitkileri Eski Mısır ve Klasik Antik Çağ'da bile tıbbi amaçlarla kullanılmıştır. Bazı Germen kabileleri, yazılı bir dilleri olmadan önce bile bu bitkinin etkilerini bilmekteydi. Türkiye'de Asteraceae familyasına dahil olan, sarıçiçek düğmesine ve beyaz dil çiçeklerine sahip, halk arasında kendisi ile seviyor-sevmiyor falı bakmak için kullanılan bütün bitkilere papatya denilmekte ve bu bitkilerden tıbbi olarak da yararlanılmaktadır. Fakat bu bitkilerden sadece Anthemis nobilis (Romen papatyası), Matricaria chamomilla/recutita (Mayıs papatyası) ve Ormenis multicaulis (Fas papatyası) türleri yaygın bir şekilde tıbbi amaçlı olarak kullanılmaktadır.

Ne yazık ki tarihte hangi papatya türlerinin tam olarak ne amaçlarla kullanıldığı kesin olarak belirlemek oldukça güçtür. Örneğin Yaşlı Pliny, 3 papatya türü tanımlamıştır ve tanımlarından yola çıkarak, bunların günümüzde Matricaria chamomila, M. aurea ve Anthemis rosea olarak bilinen papatyalar olabileceği düşünülmektedir. Şarlman döneminde de manastır bahçelerinde papatyalar yetiştirilmiştir.

Günümüzde papatya türleri arasında en yaygın bir şekilde yararlanılan, daha çok "tıbbi papatya" olarak bilinen mayıs papatyası, binlerce yıldır Dünya’da tedavi amaçlı kullanılan bir bitkidir. Mayıs papatyası bugün, ABD, Almanya, Avusturya, Brezilya, Slovakya, Fransa, HolIanda, İngiltere, İtalya, İsveç, İsviçre, Macaristan, Mısır, Romanya, Rus, Türk, Eski Yugoslavya ve Yunan farmakopesine kayıtlıdır. Fitoterapide kullanımı ile ilgili olarak (Chamomillae flos) 26 ülkenin farmakopesine kayıtlı olduğu bilinmektedir.

Tıbbi Riskler

Halk sadece mayıs papatyasına papatya demeyip farklı Asteraceae türlerine de papatya demektedir. Örneğin Anthemis, Chrysanthemum ve Tripleurospermum türlerine de halk arasında "papatya" denmektedir. Böylesine bir bilinmezlik nedeniyle mayıs papatyası yerine pazarda çoğu zaman tıbbi değeri bulunmayan papatyaların satıldığı görülmüştür. Tıbbı değeri olmayan bu papatyaların değerinin olmaması yanında bir de toksik etkileri olabilir. Örneğin Pire otu olarak bilinen Tanacetum cinerariifolium, içerisindeki piretrinin böceklere karşı oldukça seçici nörotoksisite etkisinden faydalanılarak güçlü böcek öldürücülerin sentezlenmesinde kullanılmaktadır.

GardensOnline

Senecio cinsi olan Kanarya otu adıyla bilinen bitki şiddetli zehir ihtiva eder bu nedenle insan sağlığı içinde tehlikelidir. Hatta arılar tarafından toplanan baldan bile insanların zehirlenebileceği belirtilmektedir.

Utopia

Bu nedenle Asteraceae bitkilerinin hele de papatya adı altında bilinen türlerinin uzman kişilerce toplanması ve tıbbi papatyanın mutlaka eczanede eczacı tarafından satılmasın gerekmektedir.

Batıl İnançlar

Türkiye'de dahil olmak üzere birçok bölgede bu bitki, seviyor-sevmiyor falı bakmak için kullanılmıştır. İnanışa göre, her seferinde bir yaprağı sökülerek sırasıyla "seviyor" ve "sevmiyor" denecek olursa, son yaprak söküldüğünde hangi kelimeye denk gelirse ("seviyor" veya "sevmiyor"), kişinin hoşlandığı bireyin kendisine olan sevgi durumu belirlenmektir.

Etimoloji

Türkçedeki "papatya" sözcüğü, İbni Şerif'in 15. yüzyılda yazdığı Yadigâr'ında "pāpādya" olarak geçer. Sözcüğün Yunancada παπαδιά, yani "papazın karısı" sözcüğünden geldiği düşünülmektedir (Yunancada παπάς, "papaz" anlamına gelir); ancak anlam ilişkisi açık değildir.^[6] Bir ihtimalle, Farsçada "papatya" anlamına gelen "babūna" sözcüğünden türetilmiş olabilir.

İngilizcedeki "kamomil" (İng: "chamomile") kelimesi ise, yine Yunancada "yer elması" anlamına gelen χαμαίμηλον (chamaimēlon) sözcüğünden gelir.^[7] Bu sözcük de "yerdeki" anlamına gelen χαμαί (chamai) ve "elma" anlamına gelen μήλον (mēlon) sözcüklerinden türetilmiştir.^{[8], [9]} Bu ismi, papatyanın elma benzeri kokusundan gelmektedir.

Türün Latince cins ismi olan Matricaria ise "matrix" sözcüğünden gelmektedir. Bu sözcüğün anlamlarından biri "rahim"dir. Bu ismi almasının nedeni, tarih boyunca mayıs papatyasının menstrüel kramplar ve premenstrüel sendroma bağlı uyku bozuklukları gibi jinekolojik şikayetlerin tedavisinde yaygın olarak kullanılmış olmasıdır. Bitkinin oldukça güçlü antispazmodik ve antienflamatuar bileşenler içerdiği ve özellikle mide ve bağırsak kramplarının tedavisinde etkili olduğu bulunmuştur.^[10]