Kızılçam (Pinus brutia Ten.)

Gözlem Bilgileri

Evrim Ağacı okuyucularından Orman Yüksek Mühendisi Doç. Dr. Cihan Erdönmez'in İstanbul Florya Atatürk Ormanı'nda çektiği kızılçam fotoğrafı. Cihan Erdönmez kızılçamdaki kozalakların fazlalığına dikkat çekiyor ve kızılçam konuşabilseydi şunları söylerdi diyor: "Beni yakabilirsin ama yok edemezsin, bir yanar bin gelirim."

Tanım ve Genel Bilgiler

Kızılçam (Pinus brutia Ten.), Çamgiller (Pinaceae) familyasına aittir. Halep çamına (Pinus halepensis) olan benzerliği ile bilinen bir çam türüdür. Akdeniz İklimi'ne özgü ortamlarda yetişir, 20-25 metreye kadar boylanabilir ve 60 cm'ye kadar çaplanabilirler. Akdeniz İklimi'nin yazları sıcak ve kurak olan koşullarına dayanıklı ve bu iklimdeki farklı toprak koşullarında yetişebilirler. Hızlı büyüyüp gelişebilen bir türdür.

Cihan Erdönmez

Dalları kalın olup genç sürgünler tüysüzdür. Sürgünler önceleri kırmızımsı renkte olup zamanla yeşilimsi-kahverengi renge dönüşmektedir. Bu tür adını bu sürgünlerin kırmızımsı renginden almaktadır. İğne yaprakları 10-18 cm civarında olup açık yeşil renklidir. Kozalaklar kısa saplı ve topaç şeklinde olup açık kahverengi renginde olurlar.

Terence Rodbard

Odunu; marangozluk endüstrisi, kağıt üretimi ve yakacak odun da dahil olmak üzere çeşitli amaçlar için kullanılır. Ağacın tohumları pastacılıkta da kullanılmaktadır. Kuraklığa dayanıklıdır, yangına dayanıklı kozalakları ile kuru, terk edilmiş ve yanmış alanlarda başarılı bir şekilde kolonileştirilmesi sağlanabilir.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Pinus brutia, Doğu Akdeniz Bölgesi'ne özgü bir çam türü olup yetiştiği en büyük alan Türkiye'dir ancak aynı zamanda güneydoğu Bulgaristan, Girit, Kırım, İran, Gürcistan, Azerbaycan, kuzey Irak, batı Suriye, İsrail'e kadar uzanır. Genellikle 600 metreden 1.200 metreye kadar olan düşük deniz seviyelerinde yetişir.

Wikimedia

Küçük sıvacıkuşu ya da Anadolu sıvacıkuşu (Sitta krueperi), büyük ölçüde kızılçam ormanlarında yaşar ve beslenmek için büyük ölçüde ona bağımlıdır.

Wikipedia

Kızılçamın yayıldığı bölgelerde ortalama sıcaklı 10-25 °C aralığındadır. Yalnız kızılçam dona da dayanıklıdır; 1-2 yaşındaki kızılçam fidanları -14 °C'ye kadar düşen sıcaklıklarda zarar görmeden kalabilmektedir. Kızılçamın yetişme ortamları, jeolojik olarak Mesozoik devrinin Jura ve Kratase kalkerleridir. Ancak kızılçamın büyümesinde toprağın jeolojik orijinindeki farklılığın çok etkili olmadığı tespit edilmiştir.

Kızılçam yangına karşı hassas bir türdür yani kolaylıkla yanabilmektedir. Yalnız bu kolay yanma özelliği, yangınlara karşı ekolojik adaptasyonlarından kaynaklanmaktadır. Kızılçam ormanları sıklıkla yangınlardan sonra kolaylıkla ve başarılı bir şekilde yenilenmeyi başarır. Yangından sonra toprak yüzeyini kaplayan küller, sonbaharda filizlenmesini sağlayacak bir ortam sağlar.

Popülasyon ve Koruma Statüsü

Bu çam türü koruma statüsünde olmayıp, popülasyonundan endişe duyulmamaktadır. Kızılçamın dünyada en geniş yayılışı Türkiye’dir. Kızılçam, Batı Akdeniz'den (İspanya, Fas) Güney Fransa, İtalya, Yunanistan üzerinden Lübnan'a kadar uzanan bölgenin yaklaşık 6,8 milyon hektarını kaplayan Akdeniz çamları arasında en yaygın ve bol olanıdır. Kızılçam ormanlarının yayılma alanı Türkiye'de yaklaşık 5,6 milyon hektara ulaşmaktadır.

Ayrıca yangın sonrası aktif restorasyonun (plantasyon veya tohum ekme gibi), popülasyonun dayanıklılığını düşürdüğü Biogeosciences and Forestry isimli dergide yayımlanan çalışmada tespit edilmiştir. Araştırmacılar da Prof. Dr. Çağatay Tavşanoğlu, Okan Ürker ve Behzat Gürkan’dir.

Üreme ve Ekoloji

Orman yangınlarına adapte olduklarından, yangından sonra serotinöz kozalaklardan salınan tohumları kullanarak yenilenirler. Kızılçam kozalakları orta ila yüksek derecede serotinli olup tohum olgunlaşmasından sonra bir veya daha fazla ağaçta kapalı kalabilir ve gerektiğinde hızlı bir şekilde açılabilirler. Akdeniz yöresinde bulunan diğer çam türleri gibi kızılçamın da kozalakları zor açılır ama yangın durumunda yani yüksek sıcaklıklarda kolayca açılır ve tohumlar etrafa saçılır.

Project Noah

Akdeniz iklimindeki çam ağacı türleri asırlardır etkisinde kaldıkları kuraklık ve yangınlara karşı varlıklarını sürdürebilmek için bazı yapısal özellikler geliştirmiş yani adapte olmuşlardır. Bitkinin kalın kabuklu tabakası, son derece önemli olan kambiyon tabakasını sarar ve yangından korur.

Yaklaşık 200 milyon yıl önce evrimleştiği hesaplanan çam ağaçları (Pinus spp.) serotinöz kozalaklar ile seçilim göstermiş. Yani tetikleyiciler ile tohumlar saçılıyor ve bırakılıyor.

• Pyriscence: Yangın ve ateş ile.
• Xyriscence: Kuruluk ile.
• Necriscence: Ebeveyn ağacın ölümü ile.
• Soliscence: Güneş ışığı ile.

Metabolizma ve Büyüme

Kızılçam Akdeniz İklimi'nin yazları sıcak ve kurak olan koşullarına dayanıklıdır. Bu iklimdeki farklı toprak koşullarında yetişebilir ve hızlı büyüyüp gelişebilen bir türdür.

Her bitkinin büyüme hızı, ortam şartları tarafından belirlenir ve aynı türün farklı ortamlarda (örneğin denize daha yakın veya tepelerde) yetişen bireyleri farklı hızlarda büyüyebilir. Ancak genel olarak kızılçam bitkisi (Pinus brutia), sadece 1 yıl içinde birkaç on santimetre boy atabilir. 2-3 yaşında biyolojik olgunluğa erişir ve üreyebilmeye başlar. 10 yaşına kadar her yıl 15-30 santimetre kadar büyür.

ResearchGate

10-12 yaşında "sıklık çağı"na girer, yani ormanı oluşturan ağaçların tepeleri birbirine değmeye başlayarak kapalılık durumu oluşur. Bu dönemde kızılçam, yaklaşık olarak yetişkin bir insan ile aynı boydadır. 10 yaşından sonra her yıl 1.5-3 metre kadar büyür. Maksimum uzunluğu 27-35 metre civarındadır.

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Kızılçam, salgıladığı özsuyu emen bir yaprak biti olan Marchalina hellenica'ya ev sahipliği yapar. Normal koşullarda bu böcek, çama önemli bir zarar vermemektedir. Bu böcek, çamın özsuyunu emerek beslenir, artan özsuyunu da tatlı bir madde halinde dışkılar. Bu böceğin salgıladığı tatlı sıvı, yani arılar için bal özü olan bu sıvı, bal arıları tarafından toplanarak zengin aromalı ve değerli bir bal olan çam balına dönüştürülür. Çam balı, tıbbi faydalarıyla da bilinmektedir.

Bu böceklerin sıvı salgılaması, Temmuz ve Ekim ayları arasında olmaktadır. Bu sıvıyı bulunduran ağaçlara halk arasında balsıra ağaçları denilir. Böcekler, ağaç gövdelerinin toprak seviyesindeki kısımlarında yumurtlar ve yavrular yumurtadan çıkınca çamın özsuyunu emerek tırmanırlar.

Etimoloji

Pinus brutia, ilk olarak 1811'de Michele Tenore (1780-1861) tarafından tanımlanmıştır. Yaygın olarak kızılçam olarak bilinir. "Calabrian pine" ve "Turkish pine" en yaygın İngilizce adlarıdır. Türkçede "kızılçam" olarak bilinir. Tür adı, Roma döneminde Brutia olarak bilinen İtalyan Calabria eyaletinden esinlenerek verilmiştir.