Piaget'in Bilişsel Gelişim Teorisi Nedir? Çocuklar, Farklı Yaşlarda Yeni Şeyleri Nasıl Öğrenir?

Piaget'in bilişsel gelişim teorisi, bilişsel gelişimin bebeklikten yetişkinliğe dek uzanan dört dönemde gerçekleştiğini öne süren teoridir. Adından da anlaşılacağı gibi, çocuk gelişimi alanında yaptığı çalışmalarla bilinen İsviçreli psikolog Jean Piaget tarafından ortaya atılmıştır.

Piaget'in çocukların entelektüel gelişimiyle tanışması, Binet Enstitüsü'nde asistan olarak çalıştığı sırada İngilizce IQ testlerinin Fransızca versiyonlarını geliştirirken gerçekleşti. Bu dönemde çocukların mantık gerektiren sorulara verdikleri yanlış cevapları inceledi. Aynı veya benzer yaştaki çocukların aynı cevaplar verdiğini ve benzer hatalar yaptıklarını fark etti. Çocukların sorulara verdiği yanlış cevapların, yetişkinler ve çocukların düşünce yapısı arasındaki farkı oluşturduğuna inanıyordu. Bu noktada dönemin geleneksel görüşüne karşı çıkarak, çocukların zihinlerinin yetişkin zihninin daha küçük bir versiyonu olmadığı yönündeki hipotezlerini güçlendirdi ve çocukların kendilerine özgü bir dünya görüşü olduğunu vurguladı.

Ayrıca yeğeni ve kendi çocukları üzerindeki doğal gözlemlerden ilham aldı. Bu gözlemleri kullanarak, bebeklikten ergenliğe uzanan süreci inceledi; gelişim emarelerini gösteren notlar aldı. Sohbet edebilen ve sorulan soruları anlayabilen daha büyük çocuklarla yapılan klinik görüşmelerden de faydalandı. Ardından, zekanın bir dizi aşamada geliştiğini öne sürdü.

Piaget, zekayı nicelikten çok nitelik olarak ele aldı ve birçok zihinsel büyümeyi içeren bilişsel bir gelişim süreci olarak değerlendirdi. Buna göre, sanılanın aksine, daha büyük çocuklar, küçük çocuklara göre daha hızlı düşünmüyordu. Küçük çocuklar ve büyük çocukların düşünce yapıları arasında niteliksel farklar vardı. Çocuklar, yetişkinlerden daha farklı akıl yürütüyor ve çevrelerini daha farklı şekillerde görüyorlardı.

Ancak teoriye göre çocuklar bir dizi dönemin ardından dünya hakkındaki fikirlerini geliştirmektedir. Nihayetinde çeşitli entelektüel kazanımlarla birlikte bir yetişkin gibi dünya hakkında daha karmaşık bir anlayış biçimi oluşturmaktadırlar.

Teoriyi Oluşturan Bileşenler

Piaget'e göre insanlar içgüdüsel bir düzen ihtiyacına sahip olarak doğarlar. Organizmalarda olduğu gibi insan zihninin gelişimi de denge arayışı ile gerçekleşir. Piaget, homeostazi durumunu zihinsel gelişimdeki temel mekanizma olarak nitelendirmiştir. Dış çevreden gelen tepkiler, insanın kendi düşünce yapısı veya anlayışı ile açıklanabiliyorsa denge durumu sağlanır. Ancak tepkileri mevcut anlayış ile açıklamada yetersiz kalınıyorsa bir dengesizlik durumu oluşur ve organizma bunu ortadan kaldırmak için harekete geçer. Bu hareketlerin tümü, anlamsız olanı anlamlı hale getirerek ve yeni anlayışlar geliştirerek dengeyi yeniden kurmak içindir.

Bu noktada tüm süreci oluşturan belirli kavramlar karşımıza çıkmaktadır:

Şema

Anlama ve bilmeye dayalı hem fiziksel hem de zihinsel eylemleri tanımlayan kavramdır. Basitçe, dünyayı anlamak için kullanılan bilgi olarak tanımlanabilir. Edinilen bilgiler, şemalardan bağımsız olarak hafızada yer almazlar. Yeni deneyimler meydana geldikçe, yeni bilgiler var olan şemaları değiştirecek veya onlara ekleme yapacaktır. Piaget, yeni doğan bebeklerin az sayıda doğuştan gelen şemaları olduğunu düşünüyordu. Henüz dünyayı deneyimleme fırsatına erişmedikleri için başlangıçta belirli reflekslerin olduğuna inanıyordu.

Örneğin, yeni doğan bir bebeğin dudaklarına değen herhangi bir şey onun emme refleksini tetikleyebilir. Bu yüzden uzandığı yorganı, parmağını veya kucağa alındığında memeyi emmeye başladığını görebiliriz. Piaget, bunun emme şeması olduğunu varsaymıştır. Başka bir örnek, bir çocuk yalnızca küçük köpeklerle karşılaştıysa küçük ve kıllı köpekleri içeren bir köpek şeması oluşabilir.

Özümleme

Yeni bilgilerin halihazırda var olan şemalara alınmasını içeren bilişsel süreçtir. Bir önceki örneğe dönersek, çocuğun bir köpeği görmesi ve onu köpek olarak etiketlemesi özümlemeyi ifade eder. Özümleme, genellikle yeni deneyimlerin veya nesnelerin, eski deneyimlerden çok da farklı olmadığı durumlarda gerçekleşir. Yeni bir deneyimle karşı karşıya kalındığında önceden işlenen ve öğrenilen bilgilerle yeni bilgi birbirine uydurulmaya çalışılarak anlamlandırılır ve denge sağlanır. Özümlemede, şemalara alınan şey bir duyu olabileceği gibi bir deney de olabilir. Örneğin, bir çocuk bir oyuncağı eline almayı öğrendiğinde diğer nesneler için de aynı şemayı kullanır.

Uyum

Özümlemenin aksine yeni deneyimlerin, geçmiş deneyimlerden daha farklı olduğu durumlarda dengeyi sağlamak için şemaların değiştirilmesini veya ayarlanmasını içeren süreçtir. Yeni bilgiler ışığında mevcut şemalar değiştirilebileceği gibi yeni şemalar da oluşturulabilir. Bir önceki örneği ele alırsak, oyuncak ayı gibi bir nesneyi eline almayı öğrenen bir çocuk, çok daha küçük bir nesneye aynı hareketi uygulandığında başarısız olacaktır. Bunun sonucunda daha küçük nesneleri almak için işaret ve baş parmağını kullanmayı içeren bir şema geliştirebilir.

Piaget, tüm çocukların bilişsel gelişim aşamalarında ilerledikçe özümleme ve uyum arasında bir denge kurmaya çalıştıklarına inanıyordu. Çünkü dengelemenin çocuklara bir düşünce aşamasından diğerine nasıl geçileceği konusunda yardımcı olduğunu düşünüyordu. Bunu şu şekilde düşünebiliriz: Eğer bir çocuk her zaman özümlemeyi kullansaydı, yeni bir bilgiyi öğrenmesi de mümkün olmazdı. Karşılaştığı her yeni şey, zaten sahip olduğu şemalara eklenirdi. Bu da uyum ve dengenin sağlanamaması ile sonuçlanırdı.

Piaget'in Dört Bilişsel Gelişim Dönemi

Piaget'in teorisi, çocukların bilişsel gelişiminin belirli aşamalar halinde gerçekleştiğini ileri sürer. Bu aşamalar şunlardır:

• Duyusal-Motor Dönemi (0-2 yaş)
• İşlem Öncesi Dönem (2-7 yaş)
• Somut İşlemler Dönemi (7-11 yaş)
• Soyut İşlemler Dönemi (11-yetişkinlik)

Her çocuk bu aşamalardan aynı sırayla geçer ve her aşama bir önceki aşamanın tamamlanması ile gerçekleşir. Aşamalar, bir önceki aşamada kazanılan becerilerin üzerine inşa edilir. Ancak çocuğun düşüncesi her aşamada niteliksel olarak farklıdır ve her aşama farklı bir zeka türünü içerir.

Duyusal-Motor Dönemi (0-2 yaş)

Bilişsel gelişimin ilk evresi duyusal-motor dönemidir. Doğum ile başlar ve 18-24 aylık olana dek sürer. Bu dönemin duyusal-motor olarak adlandırılmasının sebebi, bebeklerin dünyayı keşfetmek ve anlamak için görme, duyma gibi duyusal deneyimlerini emme, itme, tutma ve kavrama gibi fiziksel eylemlerle koordine etmesidir.

Piaget, bebeklerin belirli doğuştan reflekslerle doğduğunu ileri sürer. Öğrenilen her şey genellikle deneme yanılma yöntemine dayanır. Duyusal-motor döneminde bebekler bu refleksleri başlangıçta çevreye uyum sağlamak için kullanır. Dönemin ilerleyen evrelerinde bu refleksler yapılandırılmış, kasıtlı ve anlamlı şemalara dönüşür.

Piaget, duyusal-motor dönemi içinde 6 farklı alt evre tanımlamıştır:

• Basit Refleksler: Bu evre bebeğin doğumu ile yaklaşık 2 aylık olduğu dönemi kapsar. Bu evrede bebekler genellikle reflekslerini kullanırlar. Bir bebeğin avucuna parmağınızı değdirdiğinizde parmağını kavraması bu reflekslere örnektir.
• Birincil Döngüsel Tepkiler: Bu evre 1. aydan 4. aya kadar olan dönemi kapsar. Bu evrede bebekler rastlantısal olarak gerçekleştirdikleri eylemleri tekrarlamaya ve belirli deneyimleri yeniden yaratmaya çalışırlar. Özellikle tatmin edici davranışları tekrarlama eğilimi gerçekleşir. Örneğin, bebek ağzının kenarındaki elini veya parmağını emer. Ancak daha sonra bu davranışı tekrarlamayı denediğinde başarılı olamaz. Bebekler bu dönemde gerçekleştirdikleri eylemlerde çevreye karşı oldukça ilgisizdir.
• İkincil Döngüsel Tepkiler: Bu evre 4. ay ile 8. aya kadar olan dönemi kapsar. Bu evrede bebekler genellikle nesnelerle ve olaylarla daha fazla ilgilenmeye başladıkları için daha kasıtlı davranışlar ortaya çıkar. Davranışların birçoğu tesadüfen keşfedilerek öğrenilir. Örneğin Piaget, kızının beşiği tekmelediğini ve bu sayede beşikte asılı olan oyuncak bebeğin sallandığını gözlemlemiştir. Muhtemelen bebek bu hareketi bebeği sallamak için yapmamıştı. Ama tekmeleme hareketi ile oyuncağın sallanması arasındaki bağlantıyı öğrenmişti. Benzer şekilde bebeğin oyuncağa vurduğunda ses çıkardığını fark ettiği için bu hareketi tekrarlaması da örnek olarak verilebilir. Ayrıca bu evrede bebekler yetişkinlerin davranışlarını veya çevredeki sesleri taklit etmek gibi eğilimler gösterebilir.
• İkincil Döngüsel Tepkilerin Eşleşmesi: Bu evre 8. ay ile 12. ay arasındaki dönemi kapsar. Bu evrede bebeklerin çevreye olan ilgileri daha da artar. Bebeklerin davranışları daha hedef odaklı hale gelir ve hedefe ulaşmak için belirli davranışları bir araya getirirler. Piaget, bu davranışları ilk zeka belirtileri olarak kabul etmiştir. Bebekler, bu dönemde çevre ile çevreyle etkileşim içindeki nesnelerin ilişkisini ve hedefler ile engeller arasındaki bağlantıyı fark eder. Bu yüzden hedefledikleri davranışın gerçekleşmesi için söz konusu engellerin kaldırılması gerektiğini keşfeder.
• Üçüncül Döngüsel Tepkiler: Bu evre 12. ay ile 18. ay arasındaki dönemi kapsar. Piaget, bu evreyi merak duygusunun başlangıcı olarak kabul etmiştir. Bebekler, bu evrede çevrelerinde olup bitenlere karşı oldukça ilgilidir. Bu noktada bebek aktif deneyler yapmaya başlar. Yeni olaylara girmeye ve yeni davranışlar üretmeye ilgilidir. İstenen bir sonucu elde etmek için çeşitli davranışlarda bulunabilirler. Bu davranışlar işe yaramazsa veya farklı sonuçlara ulaşılmak istenirse yeni davranışlar geliştirebilirler. Bunlar tesadüfi veya kendiliğinden değil, amaca yönelik davranışlardır. Piaget, bu durumu bebeklerin neden-sonuç ilişkisini kavramaya başlaması olarak ele almıştır.
• Şemaların İçselleştirilmesi: Duyusal-motor döneminin son evresi 18. ay ile 24. ay arasındaki dönemi kapsar. Bebekler bu evrede çevrelerine yönelik taklitleri artırırlar. Göz önünde olmayan nesne ve olayların temsili zihinlerinde oluşur. Bu, nesneler ve olaylar arasında daha güçlü bağlantılara sebep olur. Problemleri çözmek için zihinsel kombinasyonlara güvenmeye ve bir şeyler yapmanın yeni yollarını bulmaya başlarlar. Problemleri çözmek için birçok farklı girişime girmek yerine, dikkatli bir şekilde eylemlerini seçmeye başlar.

Shutterstock

Nesne Sürekliliği

Duyusal-motor döneminin en büyük zihinsel kazanımı nesne sürekliliğinin keşfedilmesidir. Nesne sürekliliği basitçe, nesnelerin gözden kaybolmalarına rağmen hala var olmaya devam ettiklerini anlayabilme becerisidir. Bu beceri bebeklerde yaklaşık 8. ayda gelişir. Piaget, bunu bilişsel gelişim için önemli bir unsur olarak kabul etmiştir. Çünkü bebekler nesnelerin kendilerinden ayrı ve farklı varlıklar olduğunu ve algıları dışında da var olduklarını öğrendiklerinde nesnelere isim vermeye başlayacaklardır. Bu, aynı zamanda nesneleri veya duyguları temsil etmek için kelimelerin kullanılabileceğini fark etmelerine sebep olduğundan dilin de ortaya çıkmasına sebep olacaktır. Bu da erken dil gelişiminin başlangıcı olarak kabul edilebilir.

Bilişsel gelişimin ilk aşaması olan duyusal-motor dönemi, bebeklerin çözümü fiziksel olarak test etmek zorunda kalmadan problemler üzerinde düşünme ve zihinsel olarak eylemlerini koordine edebilme yeteneği geliştirmesiyle sona erer.

Bu konuda daha fazla bilgiyi buradaki yazımızdan alabilirsiniz.

İşlem Öncesi Dönem (2-7 yaş)

İşlem öncesi dönem 2 ila 7 yaşları arasında arasındaki zaman dilimini kapsar. Dil gelişiminin temelleri bir önceki dönemde atılmış olsa da dilin ortaya çıkışı işlem öncesi dönemin en önemli özelliklerden biridir. Bu dönemde çocuklar, bebeklik döneminin aksine duyular ve sınırlı davranışların ötesinde dünyayı kelimeler, çizimler ve imgeler ile temsil etmeye başlarlar. İşlem öncesi dönemin başlarında soyut temsil becerisi gelişmeye başlar. Örneğin çocuk, bir karton kutuyu veya tahta parçasını bir ev olarak düşünebilir. Benzer şekilde geçmişte meydana gelen bir olayı canlandırabilir veya şu anda odada olmayan biri hakkında konuşabilir.

Bu dönemde çocuklar benmerkezcidir, bu yüzden olaylara başkalarının gözünden bakamazlar. Örneğin, bir masanın köşesine siz, diğer köşesine bir çocuğun oturduğunu düşünelim. Masanın ortasında duran nesnenin siz tarafından nasıl gözüktüğü çocuğa sorulursa, muhtemelen onun gördüğü biçimde gördüğünüzü düşünecektir. Benzer şekilde bu dönemdeki bir çocuk ebeveyniyle telefonda konuşurken “yeni şapkam nasıl” diye sorabilir.

Bu dönemde çocuklarda sıklıkla gözlemlenen şey ise animizmdir. Bir çocuk, cansız bir nesneye sanki canlıymış gibi davranabilir veya onları canlı olarak algılayabilir. Çocukların oyuncak bebekleriyle konuşması buna örnek olarak verilebilir. Canlılık kavramı, her çocuk için farklı anlamlara gelebilir. Örneğin balıkları hareket ettikleri için canlı saydığı gibi rüzgarı, ayı veya güneşi de canlı olarak sayabilir. Ancak hareketleri dış etkilere bağlı olduğu için bisiklete veya gemiye canlılık sıfatını yüklemeyebilir.

Korunum problemi çözmede çocukların yetersiz kalması yine bu dönemde sıklıkla rastlanan durumlardan biridir. Korunum ilkesi basitçe, herhangi bir nesnenin fiziksel biçimi veya mekandaki durumunda değişiklik olduğunda, nesnenin miktar, hacim, alan ve sayı gibi özelliklerinde değişim olmayacağını ifade eder. Örneğin, iki geniş bardağa aynı miktarda su doldurduğumuzu düşünelim. Bardaklardan birindeki suyu, daha dar ve geniş bir suya alırsak, bir çocuk dar bardaki su miktarının çok daha fazla olduğunu düşünecektir. Benzer şekilde bir oyun hamurunun iki eşit parçaya bölünmesine rağmen parçalara farklı şekiller verilmesi yine çocukların nesne hakkındaki düşüncelerini etkileyecektir.

Agora Bilim Pazarı

Fizik Kitapları Editörünün Seçimi Seti

Devamını Göster

₺600.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Somut İşlemler Dönemi (7-11 yaş)

Somut işlemler dönemi 7 ila 11 yaşları arasındaki dönemi kapsar. Bu dönemde çocuklar daha fazla sayıda sonuç ve bakış açısını göz önünde bulundurabilir ve bu yüzden problem çözme konusunda daha yetenekli olabilir.

Korunum ilkesinin çocuk tarafından kavranması somut işlemler döneminin en önemli kazanımlarından biridir. Bu dönemdeki bir çocuk maddedeki dış özelliklerin değişimine rağmen iç özelliklerinin aynı kaldığını anlayabilir. Bir önceki bölümde verdiğimiz örneği düşünürsek bu dönemdeki çocuklar nesnenin fiziksel biçimindeki bir değişimin miktarında, hacminde veya sayısında bir değişim olmayacağını bilir. Piaget’e göre çocuklar önce miktarın (6-7 yaş), sonra ağırlığın (9-12 yaş), sonra da hacmin (11-12 yaş) korunumunu edinirler.

Soyut İşlemler Dönemi (11+ yaş)

Piaget’in teorisinin son aşaması soyut işlemler dönemi yaklaşık 11 yaşlarında başlar. Bu dönemde ergenler, soyut düşünme yeteneği geliştirir. Nesneleri daha karmaşık şekillerde sınıflandırma yeteneği ve daha yüksek düzeyde akıl yürütme kapasite kazanırlar. Mantıksal ayrımlar yapabilir ve tümdengelim kullanabilirler. Örneğin daha küçük yaştaki çocuklar hem annesi hem de babası köpeklerden korkmadığı için kendisinin de köpeklerden korkmaması gerektiğini içeren tümevarım türü düşüncelere sahiptir. Bu dönemdeki ergenler ise tümdengelim kullanmaya başlayarak aynı bir yetişkin gibi her iki akıl yürütme biçimini de kullanabilir.

Bu dönemde ergenler Piaget’in bireyin uyum sağlama çabası olarak ifade ettiği soyut düşünme becerisini kazanır. Daha küçük yaştaki çocukların aksine daha karmaşık problemleri mantıklı bir şekilde çözebilmek için muhakeme becerilerini kullanabilirler. Soyut fikirler ve durumlar hakkında düşünebilirler. Gerçek dünya koşullarının varlığı olmadan belirli fikirlerin mantığını kendi içlerinde değerlendirebilirler.

Sonuç

Piaget’in teorisi bilgi ve zeka gelişiminin aktif bir süreç olduğunu ortaya koymuş ve çocukların entelektüel gelişimini anlamamıza yardımcı olmuştur. Piaget’in bilişsel gelişim teorisi, birçok farklı gelişim teorisinden yalnızca biri olsa da gelişim psikolojisi üzerinde büyük bir etkisi olmuştur. Bu teori, öğrenme yöntemlerini ve çocukların nasıl bir dünya anlayışına sahip olduğuna dair algıyı değiştirmiştir. Öne sürdüğü kavramlar, özellikle eğitim alanında çocuklarla iletişim kurma ve çocukları anlama konusunda pratik kullanımlar ortaya koymuştur.

Bu faydalarla birlikte Piaget’in teorisi bazı sebeplerden dolayı eleştirilmiştir. Örneğin Piaget, teorisinde biyolojik olgunlaşma ve bilişsel gelişimin evrensel aşamalarına aşırı derecede odaklanmıştır. Bu yüzden, sosyal ortam ve kültürün bilişsel gelişim üzerindeki etkilerini göz önünde bulundurmamıştır.

Teori, Piaget’in tek başına yürüttüğü gözlemlere ve topladığı verilere dayandığı, bu yüzden de kendi öznel yorumunu içerdiği için de eleştirilmiştir. Ayrıca Piaget, çocukların entelektüel gelişimi hakkındaki genel ilkeleri çıkartırken kendi çocukları ve meslektaşlarının çocukları üzerinde incelemelere başvurmuştur. Teorisi çoğunlukla sosyo-ekonomik düzeyi yüksek ailelerin çocuklarını içerdiği için araştırmacılar verilerin genellenebilirliğini sorgulamıştır.