Pangea Nedir? Kıtaların ve Anadolu'nun Jeolojik Evrimi

Pangea, Geç Paleozoik ve Erken Mesozoik dönemler arasında var olmuş, günümüzdeki bütün kıtaların "ortak atası" olan süperkıtadır. Sayısal konuşacak olursak, günümüzden 300 milyon yıl kadar önce oluşmaya başlamıştır ve 100 milyon yıl kadar önce de ayrılmıştır.

Günümüzdeki Dünya koşullarının tam tersine, Pangea'nın karalarının büyük bir kısmı Güney Yarımküre'de idi. Pangea, dönemdeki tek süperkıta olduğu için, Dünya'nın geri kalan tamamı sularla kaplıydı. Bu dev ve tekil okyanusa da Panthalassa adını veriyoruz.

Pangea'nın oluştuğu zamanlarda omurgalı hayvanlar karaları işgal etmişti ve sürüngenler ile amfibiler giderek çeşitleniyordu. Bu dönemde henüz memeliler evrimleşmemişlerdi, ortada dinozorlar bile yoktu.

Pangea ikiye ayrılmaya başladığında, kuzeydeki dev kıta, günümüz Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya kıtalarını içine alan Laurasia kıtasını, güneydeki kıta ise günümüz Antartika, Güney Amerika, Afrika, Madagaskar, Avustralya, Yeni Gine çevresi, Arap Yarımadası ve Hint Yarımadası'nı içinde bulunduran Gondwana kıtasını oluşturdu. Bu iki dev kıta arasına sokulan okyanusa Tethys Denizi/Okyanusu adını vermekteyiz. Ülkemizin üzerinde yer aldığı Anadolu toprakları, bu süreçte Tethys Denizi'nin dibinde yer almaktaydı. Bu nedenle ülkemizde denizel fosiller bulmamız mümkündür; çünkü eskiden üzerinde yüzlerce metre yükseklikte deniz ve deniz canlıları bulunuyordu.

Wikipedia

Bu büyük kıtaların iklimlerine bakacak olursak: Karbonifer Devri isimli dönemde iklim oldukça nemli ve tropikti. Pangea tropiklerini kaplayan engin ormanlar, kuzeyden ve güneyden çöllerle çevrelenmişti. Dönemin ikinci yarısında ise kıta, hareket ettikçe yer değiştirdi ve buna bağlı olarak iklim kuraklaştı. Genişleyen kutup kuşağı, büyük bir soğuma eğilimini beraberinde getirdi. Gondwana’nın güneyinde oluşan bu buz devri milyonlarca yıl devam etti ve tüm yeryüzünü etkiledi.

Bu devirde meydana gelen sığ denizler şu anki canlıların atası olan omurgasız hayvanlara ev sahipliği yaptı. Buzullar büyüdükçe çekilen sudan canlılarda payını almış ve ortaya karada yaşayan yeni yeni canlı formları çıkmaya başlamıştır. Sürüngenlerin ilk defa bu dönemde kendini gösterdiğini söyleyebiliriz.

Bu dönemin sonlarında görülen resim ise şöyledir: Kıtalar oldukça yükseldi, sular çekildi ve artan kuraklık bataklıkların azalmasına sebebiyet verdi. Yaşam canlılar için zorlaşmış olsa bile bu dönemde kitlesel bir yok oluş görmemekteyiz. Bu oluşumlar uzun süreler boyunca devam etse de, günümüzden 180 ila 135 milyon yıl önce kuzeye doğru hareket eden 2 kıta parçalanmaya, büyük volkanik aktivitelere sebep oldu ve günümüz Amerika, Avrasya, Afrika, Avustralya ve Antartika kıtalarının varlığını gözler önüne serdi. Bu devirde yağış miktarı oldukça arttı ve büyüyen bitkiler büyük canlıların ortaya çıkmasını sağlayacak enerjiyi üretti. Dinozorlar, bu dönemin baskın omurgalı canlıları haline geldi. Denizlerde ve hava da sürüngenlerin çağı başladı. Bugün bulduğumuz ammonit fosilleri bu çağın habercisidir.

Günümüzden 142 ila 65 milyon yıl öncesinde, yani Kretase Dönem'de ise kıtalar şu anki haline oldukça benzer bir hâl almıştır. Hindistan bu noktada bir adadan ibarettir. Antartika, Afrika kıtasına oldukça yakındır. Güney ve Kuzey Amerika birbirine yaklaşma süreci içerisindedir. Antartika ve Avustralya ise bu dönemin sonlarına doğru birbirinden ayrılmaya başlar. Kretase Dönemi'nde iklim bölgeleri daha belirgin olmaya başlayıp, farklı iklim tipleri belirginleşmiştir. Bu dönemin karakteristik canlıları olan timsahsılar, foraminiferler (delikliler), belemnitler (bir tür kafadan bacaklı) ve süngerler, özellikle bu dönemde hızlı bir evrimsel süreçten geçmişlerdir. Kretase Dönemi'nin sonlarında ise, hepimizin bildiği gibi bir göktaşının Dünya'ya çarpması sonucu kitlesel bir yok oluş yaşanmıştır. Bu yok oluş, gezegenimizin tamamını etkilemiş, canlıların %80'inden fazlasının soyunun sonlanmasına neden olmuştur.

Tersiyer Dönemi'nde ise Dünya genelinde sıcak iklim devreleri ve iklim bölgelerinin belirsizleşmesi yaşanmıştır. Dönemin en baş döndürücü oluşumlarından birisi olan Alp-Himalaya kıvrım sistemleri ve Avrasya kıtasının en yüksek zirvelerinin meydana gelmiştir. Dönem sonlarında karalar şu anki oluşumunu tamamlamıştır.

Kuaterner döneminin ikinci yarısının birinci bölümü olan Pleyistosen’de, Homo sapiens olarak bizlerin de içinde bulunduğu primatlar evrimleşmiştir. Kuaterner’in Pleyistosen Dönemi'nde ise kuzey yarım kürede; Günz, Mindel, Riss, Würm buzul dönemleri ve her buzul devrin arasında interglasyal adı verdiğimiz buzul arası dönemler oluşmuştur. Bu dönem arktik bölgedeki çeşitli canlıların ve bitkilerin yaşam alanlarını orta kuşağa kadar getirmiştir. Günümüz endemik canlıların çoğu Pleyistosen devrinden kalmıştır.

Kuaterner’in ikinci bölümü son 10 bin yıl öncesinden başlayan ve günümüze kadar gelen Holosen Devri'dir. Türkiye’de Kuaterner döneminde Arap Yarımadası’nın, Anadolu levhasına çarpmasıyla Çanakkale ve İstanbul boğazları oluşmuş, Egeid karası çökmüş, Karadeniz ve Akdeniz’den gelen sular Ege Denizi'ni oluşturmuştur. Aynı zamanda bu dönemde Kıbrıs Adası şu anki yerini almıştır. Bu devirde volkanizma olayları oldukça durgun, kıta hareketleri ise her yıl milimetrelerle ölçülen boyutta ilerlemektedir.

Bazı modeller bulunsa da, yıllar geçtikçe birbirinden uzaklaşan kıtaların bundan on milyonlarca yıl sonraki durumunun ne olacağını henüz kestirememekteyiz. Bu gelecek modelleriyle ilgili olarak buradaki yazımızı okuyabilirsiniz.

Pangea'ya Modern Bir Bakış

Haritada, eğer ki günümüzdeki ülke sınırları Pangea üzerine yerleştirilecek olsa kabaca nasıl bir görüntü ortaya çıkacağı gösteriliyor. Türkiye, "Orta Doğu Pangea" olarak tanımlayabileceğimiz bölgede, hemen hemen günümüzdeki komşularıyla aynı şekilde görülüyor.

Reddit

Tabii doğada bu tür sınırların olmadığını hatırlatmakta fayda var. Ayrıca tabii ki, bu haritanın yaklaşık olduğunu ve içeriğinde pekçok hatanın ve eksiğin bulunabileceğini de vurgulamakta fayda görüyoruz. Örneğin Anadolu toprakları, Pangea'nın oluşumu ve varlığı boyunca aslen okyanus tabanında bulunmaktaydı; dolayısıyla Türkiye'nin şu anda üzerinde bulunduğu toprakları Pangea'da bulmamız mümkün olmazdı. Buna rağmen, bu açıdan bakıldığında, Anadolu'nun okyanusa yakın topraklarda gösterilmesi isabetlidir.

Anadolu'nun Jeolojik Evrimi

Bu konuyla ilgili çok detaylı bir Türkçe sunumumuzu aşağıdan izleyebilirsiniz: