Pandemi, Savaş ve Çevresel Yıkım, Bilim İnsanlarını Hızlı Cevaplar Üretmeye Zorluyor. Bu Şartlarda İyi Bilim Nasıl Yapılır?

Bir kriz sırasında hızlı bir şekilde yapılan bilimin, "iyi bilim" olduğunu nereden bilebiliriz? Bu soru, özellikle de COVID-19 aşısının yaygın kullanıma girmesiyle yeni bir önem kazandı. Araştırmacılar, aşıları bir yıldan kısa bir sürede geliştirmeyi başardılar ve bu, bundan önceki rekor aşı üretim süresi olan olan 4 yıllık rekoru zorlanmadan kırmayı başardı.^{[1], [2]} Ama bu kadar hızlı bir teknolojik gelişim, bulaşıcı hastalık uzmanları aşıların güvenli söylemesine rağmen, insanların aşı olmaktan korkmasına veya uzak durmasına neden olabiliyor.^{[3], [4], [5]}

Bilim insanları, Challenger uzay mekiği patlamasından tutun da 2020 Kaliforniya orman yangınlarına kadar her türlü krizde baskı altına alınıp, konuyla ilgili cevaplar bulmaya çağrılıyorlar.^{[6], [7]} Bu çağrıya kulak veren bilim insanları, bir yandan "düzenli" araştırma modundan "kriz" araştırması moduna geçerken ve uzun çalışma saatlerine, zihinsel olarak zorlu görevlere ve üzerlerindeki yoğun gözetleme baskısına ayak uydurmaya çalışırken, diğer yandan da katı bilimsel standartları korumak zorunda kalıyorlar. Neyse ki, kriz şartlarında üretilen bilim de normal koşullarda üretilen sonuçlar kadar sağlam ve güvenli olabilir.^[8]

Yakın tarihli bir çalışmada, araştırmacılar, 2014-2017 yılları arasındaki savaş sırasında Suriye'deki arkeolojik yıkımın boyutlarını hızlı bir şekilde değerlendirmekle görevlendirilen disiplinler arası bir grup olan "çatışma/savaş arkeologları"nı incelediler.^[9] Bu tür arkeolojik yağmalamalar, IŞİD de dahil olmak üzere terörist gruplar için önemli bir gelir kaynağı olabilmektedir.^[10] Bu nedenle Suriye'deki savaş sırasında bazı ünlü politikacılar, güvenlik yetkilileri ve halkın endişeli bir kesimi, Suriye'deki arkeolojik kalıntılarda meydana gelen yıkımın boyutlarının tespit edilmesi konusunda bilim insanlarından hızlı bir şekilde, net cevaplar talep ettiler.^[11]

Ve bilim, vaadettiğini verdi: Başarı kıstasınız her ne olursa olsun, çatışma arkeologları, hasar tespiti ve atılması gereken adımlar konusunda çok başarılı bir iş çıkardılar. İnsanlığın bilimsel bilgi düzeyini daha da ileri götüren bulgular toplamayı başardılar.^{[12], [13]} Araştırmaları, ABD Kongresi'ndeki her iki parti tarafından da desteklenen ve ABD eski başkanı Barack Obama tarafından imzalanan bir yasa ile sonuçlandı.^[14] Belki de en önemlisi, arkeolojik materyallerin yağmalanması ve kaçakçılığıyla ilgili sorunlar konusunda kamuoyunu bilinçlendirdiler.

Kriz Bilimi Bize İyi Bilim Konusunda Neler Öğretebilir?

Bu konuda yapılan güncel bir diğer araştırma, yerel çalışma kültürünün bu başarılarda nasıl bir rol oynadığını ve kriz biliminden alınan derslerin farklı disiplinlere nasıl uygulanabileceğini anlamayı amaçladı.^[9]

Bunu araştırmak için, 35 çatışma arkeologu ve onlarla çalışan diğer bilim insanlarıyla görüşüldü. Ayrıca konuyla ilişkili diğer laboratuvarlarda ve ekip toplantılarında yapılan çalışmalar gözlemlendi; çatışma arkeologları tarafından oluşturulan verileri ve analizleri kullanan kişilerle de görüşüldü.

Görüşülen bu kişiler, farklı coğrafi lokasyonlardaydılar ve farklı disiplinlerde çalışıyorlardı. Eğer görüşmek zorunda olsalar, bunu uzaktan (internet yoluyla) yapmak zorundaydılar. Yine de, kendi sahalarında çalışan diğer araştırmacıların neler yaptığından genel olarak haberdardılar.

İşbirliği, kriz sırasında iyi bilim yapmanın merkezinde yer alır ve araştırmacılar, bir kriz sırasında işbirliği içinde ve başarılı bir şekilde çalışmanın arkasında yatan üç temel faktör tespit ettiler.

Tam Zamanlı Çalışmak Şart Değil!

İlk olarak, çabanın yüzdesi ve dağılımı önemlidir. Araştırmacılar buna "zaman kontrolü" adını veriyorlar. Bulgular, kriz sırasında yapılan bilimde, işe tam zamanlı olarak odaklanmanın illâ daha iyi bir sonuç üretmek anlamına gelmediğini gösteriyor. Hatta yarı-zamanlı olarak kriz bilimine katılım gösteren araştırmacılar, diğer yarı-zamanlı işbirlikçilerin çalışmalarının kalitesine daha fazla güven duyduklarını ifade ettiler. Araştırmacılar, yarı-zamanlı araştırmacıların genel olarak işbirliği hakkında daha kapsamlı bir bakış açısı sağladıklarına inanıyorlar.

Ayrıca yarı-zamanlı kriz araştırmacılarının, kriz sırasında, olağan bilimsel çalışmalarından çok da uzaklaşmamış olmaları, bu araştırmacıların dikkatinin keskin kalmasına yardımcı oldu. Bu, kriz bilimindeki görevlerine döndüklerinde, durumu yeni bir gözle ve metodolojik kesinliğe daha da fazla dikkat ederek değerlendirebilecekleri anlamına geliyordu.

Bilim, Tekil Kişilerce Üretilmez; Ekip İşidir!

İkinci bulgu şuydu: Bilimsel araştırma sonucu üretilen sonuçların sorumluluğunu paylaşmak, araştırmacıları politika ve kamu yararı için daha hızlı bulgular üretmek konusunda motive ediyordu. Araştırmacılar buna "sorumluluk kontrolü" adını verdiler.

Örneğin çalışmalarında çok başarılı olan çatışma arkeologları, üretilen işin kredisini diğer çalışanlara adil ve düzgün bir şekilde dağıtmıştı. Politika yapıcılar için, çalışmalarının amaçlarını ve önceliklerini tercüme etmekten uzak durmamışlardı ve politika yapıcıların, elde ettikleri bulgularını anlamaları ve kullanabilmeleri için sınırlar ve beklentiler belirlediler.

Sonuç olarak, işlerini, bir ekiple birlikte çalıştıklarını bilerek yapmışlardı - eser yağma ve kaçakçılığıyla mücadelede kullanılabilecek doğru bulgular üretmek, herhangi tekil bir bireyin sorumluluğunda değildi.

Bilim, Hayattaki Tek Uğraş Değildir!

Son olarak, bir bireyin araştırmaya olan kişisel katkılarının kapsamının belirli sınırları olması önemliydi. Araştırmacılar buna, bilim insanlarının araştırma ve kişisel yaşamları arasında sınırlar koymalarına yardımcı olan bir çalışma ortamı yaratan "kapsam kontrolü" adını veriyorlar. Bir katılımcı, araştırmacılara şöyle diyor:

Yaptığımız iş çok yorucuydu. Eve iş götürmemeye çalıştım; ama yaptığım işin aile hayatımı etkilemeye başladığını biliyordum.

Çalışmalarının kapsamını kontrol edebilen ve karşılaştıkları zorluklar hakkında açıkça konuşabilen bilim insanlarının, projeye bağlı kalmaları ve araştırmanın gücüne olan güvenlerini ifade etme olasılıkları daha yüksekti. Araştırmacılar, ne tür bir iş ve ne kadar iş yaptıkları konusunda sınır koyabilenlerin, hem kendi araştırmalarının hem de başkalarının araştırmalarının gücünü değerlendirmek için daha iyi bir konumda olduklarını ve bu nedenle kendilerine güven duyduklarını söylüyorlar.

Kriz Altında Bilim Yapmak İçin Gereken Şartlar

Baskı altındayken yüksek kaliteli, isabetli ve güvenilir bilimsel araştırma üretmek, kahraman bir kişiliğe veya insanüstü bir dayanıklılığa sahip olmak demek değildir. Baskı altında kaliteli bilim yapmak; düşünceli ve iyi planlanmış çalışma ortamları yaratma ve çalışanları bir yandan yüksek titizlik ve etik standartlara tabi tutarken, diğer yandan onları her türlü destekleyen profesyonel alanlar oluşturma meselesidir.

Elbette, hiçbir kriz birbirinin aynısı değildir. Dolayısıyla kriz biliminin en iyi uygulamalarını, eldeki krizin özel koşullarına uyarlamak gerekir. Küresel salgınlar veya yaşam alanınızda meydana gelen bir felaket; kısa, yoğun ve tam zamanlı bir çalışma gerektirebilir. Bazı araştırma projeleriyse özel laboratuvarlara veya ekipmana ihtiyaç duyar - veya çok özel yetiştirilmiş personel gerektirir. Araştırmaların gösterdiği gibi, destekleyici bir altyapıya sahip, titizliğin ve etiğin sürece dahil edildiği bir bilim, baskı altında bile güvenilir sonuçlar üretecektir.

COVID-19 araştırmacıları gibi, çatışma arkeologları da yoğun bir baskı ve sorgulama altında sıkı süreler boyunca çalıştılar. Her iki gruptaki araştırmacılar da, araştırma süreci boyunca yüksek etik standartları uygulamaya devam etme ihtiyacını vurgulamaya devam ettiler.^[15]

Sonuç

Bilim insanlarının zor koşullar altında çalışırken etiği ve titizliği nasıl sürdürdüklerini anlamak, halkın bilime olan güvenini korumak için çok önemlidir.^{[16], [17]}

Şu kesindir: Krizler asla bitmeyecek. Toplum, çözümler için bilim insanlarına güvendiği sürece, bilim için etkili araştırmaya elverişli koşullar yaratmak önemlidir.