Özel Yeteneklilik (Üstün Zekalılık) Nedir? Üstün Zeka Dendiğinde Kastedilen Nedir?

Yetenek, genel olarak zihinsel, müzikal veya sanatsal yetenek gibi sosyal, fiziksel veya zihinsel açılardan sergilenen performans olarak tanımlanır. Yetenekli olmak, doğası gereği, bireyin başarılı olması ile ilişkilendirilir. Örneğin, yüksek IQ’ya (İng: "intelligence quotient" veya "zekâ bölümü") sahip olmak ile, (alana göre farklı olmak üzere) yüksek yetenek düzeyi arasında yüksek korelasyon görülmektedir. Dolayısıyla, yüksek yetenek performansına sahip bireyler, üstün yetenekli veya üstün zekalı olarak tanımlanır.

Üstün Zeka ve Üstün Yetenek Ne Demek?

Burada bahsedilen "üstün zekâ", genel olarak, bir bireyin akranlarına kıyasla bazı zihinsel alanlarda daha üstün performans sergilemesi olarak tanımlanmaktadır. Özel olarak ise genel zihinsel yetenek, özel akademik yetenek, yaratıcı ya da üretken düşünme, liderlik, üst düzey motivasyon gibi alanlarda yüksek potansiyel veya performans olarak tanımlanır. Özel yeteneklilik, İngilizcede "gifted" ve "talented" olarak, Türkçede ise genellikle "zeka" ve "yetenek" olarak iki ayrı kavram ile nitelendirilmektedir. Yeni anlayışlar ile zekâ ve yetenek ayrı ayrı değerlendirilmek yerine "özel yetenek" şemsiyesi altında değerlendirilmektedir.

Üstün zekâ, bilişsel testlerden belirli düzeyde yüksek puanlar alan, akranlarına göre üstün bilişsel becerisi olan bireyleri ifade eder. Üstün yetenek ise, resim, sanat, müzik, akademik beceri gibi alanlarda akranlara göre üstün performansı ifade eder. Örneğin, Türkiye’de özel yeteneklilere hizmet veren Bilim ve Sanat Merkezleri'nde, (a) genel zihinsel yetenek, (b) resim ve (c) müzik olarak üç ayrı alanda tanılama yapılmaktadır.

IQ ve Üstün Zeka İlişkisi

Ulusal Özel Yetenekli Çocuklar Birliği'ne göre (İng: "National Association of Gifted Children"), bilişsel olarak normal dağılım eğrisinin (Gauss eğrisi veya çan eğrisi olarak bilinir) üst %10’luk diliminde değerlendirilen bireyler, "özel yetenekli" olarak kabul edilir. Bu sayı, kabul edilen zekâ teorisine veya modeline göre üst %1 veya %25 arasında değişebilmektedir. Zeka testleri, anlamlandırma, problem çözme, uzamsal düşünme, işleyen bellek gibi zihinsel becerileri ölçmektedir. Yetenek testlerinde ise, akademik beceri (örneğin üst sınıfların konularından hazırlanmış sınavları çözme), resim veya müzik alanlardaki performanslar ölçülür.

Geçmişte, örneğin Sir Francis Galton, "özel" olmayı, psikomotor beceriler ile yorumlamaktaydı. Bugün ise, Cattell-Horn-Carroll tarafından geliştirilen kuramlarda ve benzerlerinde, bilişsel becerilere vurgu 100’den fazla beceri ile temsil edilmektedir. Bu kuramlardan yola çıkan testler ile bireyin aldığı puanın, testin hazırlandığı norma göre hangi düzeyde olduğu belirlenir. Böylece IQ, özel yetenekliliğin kilit ölçüsü olarak değerlendirilmektedir. Zekanın ilk konuşulduğu zamanlarda yani, yaklaşık 100 yıl önce Alfred Binet ve Theodore Simon, 1950’lerde David Wechsler, Joy Paul Guilford, Ellis Paul Torrance, 2000’lerde ise James Kaufman gibi gibi isimlerin katkılarıyla bugün konuştuğumuz "zeka" kavramı şekillenmiştir. Zeka testinde, norma ve ölçekleme yöntemine göre değişmek üzere, genelde 130 ve üstü bölümde bulunan bireyler "üstün zekalı" olarak tanımlanır.

Çevrenin Etkisini Kabullenmek

Her ne kadar kalıtım ve çevre ilişkisinin tarihini Sir Francis Galton zamanına kadar takip etmek mümkünse de, özel yetenekteki bilişsel vurgular, yerini günümüze yaklaştıkça daha bağlamsal anlayışlara yerini bırakmıştır. Yani kalıtım kadar çevre de özel yetenekte etkin hale gelmiştir.

Geçmişte zekâ testleri özel yetenekli olarak tanılanmak için ön koşulken, bugün çevre, eğitime yapılan yatırımlar, kültürel sermayeler, yani çevresel faktörler, afektif özellikler yani bireysel özellikler göz önüne alınmaya başlamıştır. Böylece üstün zekâ tanımlanın kapsamı genişlemiştir. Böylelikle zekâ testleri, bir amaç olarak değil, üstün zekalılara yapılacak eğitsel, maddi ve manevi yatırımlara aday belirlemeye araç olarak görülmeye başlanmıştır

Sonuç

Üstün zekalı olarak tanılamada, yukarıda bahsedilen konular, araçtır. Amaç ise, bu bireylerin eğitimi ile yetenek israfının önüne geçmek ve "potansiyelin yeteneğe dönüşümü" sürecinde karşılaşılması muhtemel problemleri engellemektedir. Bugün Greta Thunberg (18) gibi genç yaştaki isimlerin, dünyanı değiştirme konusunda öne çıkmasının sebebi de üstün zekaya ve genç nesillere verilen önemin ve onlardan beklentilerin artması ile açıklanabilir.

Dünyada Robert J. Sternberg, Joseph Renzulli gibi isimler, Türkiye’de ise Ümit Davaslıgil, Uğur Sak gibi isimler, alandaki çalışmalar yürütmektedir. İstanbul Üniversitesi, Anadolu Üniversitesi ve Hacettepe Üniversitesi Üstün Zekalıların Eğitimi üzerine doktora programlarında öğrenci yetiştirmektedir.

Ülkemizde son 10 yılda, yeteneğin disiplinler arası araştırmaları büyük önem kazanmıştır. Sosyal ve pratik değeri dolayısıyla da, ailelerin konuya olan ilgileri artmıştır. Yapılan eğitsel çalışmalar ile, büyük ivme kazanılmıştır. Türkiye’de üstün zekalılar eğitimi bağlamında gelişime açık bir profil görülmektedir.