Osmanlı Gerçekten Geri mi Kaldı?

Osmanlı İmparatorluğu söz konusu olduğunda sıkça duyduğumuz bir ifade vardır: “Gerileme Dönemi.” Bu kavram hem akademik çevrelerde hem de okul kitaplarında kuşaktan kuşağa aktarılmış bir anlatının temelini oluşturur. Ancak bugün, tarihçiler arasında bu anlatı giderek daha fazla sorgulanıyor. Gerçekten bir “gerileme” mi yaşandı yoksa Osmanlı sadece değişen dünya düzenine farklı biçimde mi uyum sağladı?

17. yüzyıl, bu tartışmanın merkezinde yer alıyor. Askerî teknolojideki yenilikler, Avrupa’daki “askerî devrim” iddiaları ve Osmanlı’daki ekonomik dönüşüm… Tüm bunlar “makasın” nerede açıldığını anlamak için ipuçları sunuyor.

Gerileme Paradigması: Bir Efsanenin İzinde

Geleneksel tarih anlayışına göre Osmanlı, Kanuni Sultan Süleyman döneminde zirveye ulaştıktan sonra adım adım çökmeye başladı. 17. yüzyıl yazarları -örneğin Koçi Bey, Kâtip Çelebi, Defterdar Sarı Mehmed Paşa- bu değişimi bir “bozulma” olarak gördüler. Devletin altın çağdan saparak “kanun-i kadim”den uzaklaştığını, liyakatin yerini rüşvetin aldığını ve padişahların artık “kılıç ehli” olmadığını söylediler.

Bu bakış, İbn Haldun’un “devletler canlı organizmalar gibi doğar, büyür, ölür” görüşüyle birleşince Osmanlı tarihine karamsar bir çerçeve çizdi. Ancak bu anlatı, bugünün tarihçileri için fazla tek boyutlu. Çünkü 17. yüzyıl Osmanlısı sadece çözülmekte olan bir yapı değil, aynı zamanda yeniden şekillenen bir devletti.

Revizyonist Tarihçiler: “Gerileme” Değil, “Dönüşüm”

1950’lerden itibaren ortaya çıkan revizyonist tarihçiler bu geleneksel anlatıya yeni bir soluk getirdiler. Bu tarihçilere göre Osmanlı, “gerileyen” değil, “dönüşen” bir devletti. Kurumlar yeniden yapılandırılıyor, padişahın mutlak otoritesi azalıyor, bürokrasi genişliyor, ulema ve sadrazamlar daha aktif bir rol üstleniyordu. Yani padişahın otoritesinin azalması, devletin güç kaybettiği anlamına gelmemeli.

Bu dönemi bazı tarihçiler “sağlamlaştırma dönemi” olarak adlandırır: Bu minvalde Osmanlı artık fetihçi değil, kendi içinde güçlenmeye çalışan bir devletti. Tarihçi Baki Tezcan ise 1580–1826 arasını “İkinci İmparatorluk” olarak görür. Ona göre padişahın mutlak gücü, yerini kurumlar arası dengeye bırakmıştır. Bu dönemi “çöküş” yerine “modernleşmenin erken adımları” olarak görmek, Osmanlı’yı farklı bir gözle anlamamızı sağlar.

Avrupa’daki Askerî Devrim Tartışmaları

Peki Avrupa gerçekten bir askerî devrim yaşadı mı? Bu kavram, ilk kez 1955’te tarihçi Michael Roberts tarafından ortaya atıldı. Roberts’a göre 16. yüzyılda orduların yapısı kökten değişti: Artık askerler sadece savaş zamanı değil, barışta da maaşlı olarak hizmet veriyordu. Ateşli silahlarla beraber ortaya çıkan “yaylım ateşi” taktikleri, orduların koordinasyon ve disiplin anlayışını bambaşka bir seviyeye taşıdı.

Geoffrey Parker bu düşünceyi daha ileri götürdü. Ona göre bu askerî dönüşüm, Avrupa’da modern devletin doğuşuna zemin hazırladı. Yeni kaleler (trace italienne), top teknolojisi ve artan asker sayısı; daha fazla vergi, daha büyük bürokrasi ve merkezi otoritenin güçlenmesi anlamına geliyordu. Yani savaş meydanındaki yenilikler doğrudan siyasal yapıyı şekillendiriyordu.

Fakat bazı tarihçiler, bu süreci bir “devrim” olarak değil, evrimsel bir değişim olarak tanımlar. Askerî dönüşüm bir anda değil, yüzyıllar boyunca, küçük adımlarla gerçekleşmişti.

Osmanlı Bu Dönüşümün Neresindeydi?

Osmanlı ordusu 15. yüzyıldan itibaren ateşli silahları etkin biçimde kullanmaya başlamıştı. Konstantinopolis kuşatmasında (1453) kullanılan devasa toplar, Osmanlıların teknolojik yenilikleri hızla benimsediğini gösterir. 16. yüzyılda yeniçeriler tüfekli birlikler olarak öne çıkarken Osmanlı topçuluğu Avrupa’daki birçok ordudan daha gelişmiş durumdaydı.

Ancak 17. yüzyılda tablo değişmeye başladı. Uzayan savaşlar, çok cepheli mücadeleler ve ekonomik zorluklar Osmanlı’nın savaş lojistiğini zorladı. Avrupalı devletler daha küçük ama hareketli toplar üretmeye başlarken Osmanlılar ağır topların üstünlüğüne güvenmeye devam etti. Bu durum, hareket kabiliyeti açısından dezavantaj yarattı.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Yine de Osmanlıların “geride kaldığını” söylemek kolaycılık olur. Çünkü aynı yüzyılda Osmanlı, Macaristan’dan Karadeniz’e kadar dört cephede savaşıyordu. Bu ölçekte bir savaş yükünü, dönemin hiçbir Avrupa devleti tek başına taşıyamazdı.

Mâlî Dönüşüm: Paranın Hızlandığı Yüzyıl

Ekonomik cephede ise “fiyat devrimi” tüm Akdeniz’i sarsıyordu. Amerika’dan gelen gümüş Avrupa’ya, oradan da Osmanlı pazarına akıyordu. Bu, enflasyonun yükselmesine ve Osmanlı’nın klasik mali sisteminin zorlanmasına neden oldu. Devlet yeni vergiler koydu, tağşiş (paranın değerinin düşürülmesi) yöntemine başvurdu ve maaşlı ordunun masrafları hızla arttı.

Tımar sisteminin yerini iltizam sistemi aldı, yani vergi toplama yetkisi özel kişilere devredildi. Bu da taşrada yeni bir güç sınıfının, ayanların doğmasına yol açtı. Dolayısıyla mali dönüşüm, sadece ekonomiyi değil, siyasal ve sosyal yapıyı da kökten değiştirdi.

Sonuç

“Osmanlı geriledi mi?” sorusu, aslında “Avrupa ilerlerken Osmanlı neden aynı hızda ilerlemedi?” sorusuna dönüşür. Bu da göreceli bir algı yaratır. Tarihçi Gabor Ágoston’un vurguladığı gibi Osmanlı 17. yüzyılda “geri” değil, “yeniden yapılanma” sürecindeydi. Yani Osmanlı aslında bir çöküş dönemine girmedi. Bu dönem çok boyutlu bir dönüşüm ve değişen şartlara uyum süreciydi. Modern tarihçilik anlayışına göre bu dönem kurumların sağlamlaştırıldığı ve devletin önceki yüzyıla göre yeniden yapılandığı bir süreçti.

Bugün biliyoruz ki Osmanlı’nın uzun ömrü, değişime karşı değil, değişimi yönetme becerisine dayanıyordu. Belki de asıl “makas”, Avrupa’nın askerî ve ekonomik ivmesinin bir anda yükselmesiyle açılmıştı. Bu minvalde söyleyebiliriz ki Osmanlı gerilemedi, sadece değişen yüzyıl şartlarına uyum sağlamaya çalışıyordu.

Dolayısıyla Osmanlı tarihini anlamak için “gerileme” gibi yargılayıcı kavramların yerine, “dönüşüm”, “uyum” ve “pragmatizm” gibi kavramları koymak gerekiyor. Çünkü bazen tarihin gerçek sorusu “neden geriledik?” değil, “nasıl değiştik?” olmalı. Çünkü 17. yüzyılda gerilemeye başladığı iddia edilen bir imparatorluk, 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar nasıl ayakta kalabilirdi ki?