Muzlar Yok Oluşa Doğru Sürükleniyor...

Dünya çapında devasa bir azalma yaşanması kaçınılmaz. 

Söz konusu dünyanın en sevdiği meyvelerden biri olduğu zaman, tarih kendini tekrar ediyor. Çünkü en ünlü muz, Panama hastalığı yüzünden ciddi bir tehdit altında. Mantar ilacına karşı dirençli olan bu mikrop, kıtaları aştı ve karantina gayretlerini yararak Güney Asya, Afrika, Orta Doğu ile Avustralya boyunca yayıldı.

Hollanda'daki araştırmacıların yaptığı yeni bir çalışmaya göre, Güney Amerika'ya okyanus ötesi bir sıçramanın gerçekleşmesi kaçınılmaz ve bu büyük bir sorun demek. Çünkü burada dünyanın Cavendish muzlarının (açık ara dünyanın en ünlü muz çeşidi) yüzde 82'si yetişiyor ve sadece Ekvator, milyar dolarlık küresel ihraç pazarının üçte birini tedarik ediyor. 

Söz konusu tehdit Panama hastalığı. Toprak kaynaklı bu mantar, en sevilen asıl muz olan Gros Michel'ı 1960'larda yok oluşun kıyısına sürükleyen mantarın ta kendisi. Mantarın etkileri ilk olarak 1876 yılında Avustralya'daki muz ekinlerini solduran bir hastalık bildirildiği zaman keşfedilmişti. 1890 yılında aynı hastalık Costa Rica ve Panama'daki ekinlerde görülmüştü ve 20 yıl sonra bu durum nihayet Fusarium oxysporum f.sp. cubense (Foc) mantarına atfedilmişti. 

Bu mantar, muz ekinlerine bulaşma konusunda inanılmaz derecede becerikli ve bulaştığı zaman mahvedici oluyor. Hem toprak hem de su ile geçen F. oxysporum, toprakta 30 yıla kadar uyku halinde kalabiliyor ve yetiştiricilerin kendi ekinlerinde bunun olup olmadığını bilmeleri, titiz bir tahlil (ki böyle bir şey yok) olmadan neredeyse imkansız. Bir kez uygun bir konağa tutunduğunda, kök sistemine ulaşıyor ve bir bitkinin ana su taşıyıcıları olan odun dokusuna kadar gidiyor. 

Mantar buradan bitkinin damar sistemine müdahale ederek, hızlı bir şekilde solmasına ve susuzluktan dolayı korkunç bir sarı-kahverengi renge dönmesine sebep oluyor. Daha sonra bitki susuzluktan dolayı çok hızlı bir şekilde ölüyor. 

Çiftçiler başlarına gelen şeyi bile bilmeden önce, Panama hastalığı dünyadaki Gros Michel muz ekinlerinin çoğuna yayılarak, bunları Tayland'ın belli bölgeleri dışında her yerde ortadan kaldırdı. Bu muz çeşidi, Tayland'daki bu bölgelerde bulunan küçük tarlalarda hayatta tutuluyor. 

Wageningen Üniversitesi ve Araştırma Merkezindeki araştırmacılar, PLOS Pathogens bülteninde şöyle yazıyorlar: "Neyse ki, bir çare vardı: İngiltere'deki bonatik bahçeler ve Honduras'taki United Fruit Company derlemesinde ilginç örnekler şeklinde sürdürülen Cavendish muzları, Gros Michel için onun yerine geçecek dirençli cinsler olarak belirlenmişti. Yeni doku kültürü teknolojilerinin yanısıra yeni bir kopya 'doğmuş', muz üretimini kurtarmaya ve küreselleştirmeye yardımcı olmuştu."

Fakat şimdi Panama hastalığı, VCG01213 veya Tropik Cins 4 (TR4) adı verilen yeni bir soy şeklinde geri döndü. Bitki araştırmacısı Nadia Ordonez'in önderlik ettiği takım, TR4'ün Panama hastalığının tek kopyası olduğunu ve tek başına şu anki Cavendish'lerin dünya çapında tükenmesine sebep olduğunu onayladı. 

Takım üyesi Gert Kema, Quartz'tan Gywnn Guilford'a şöyle söylüyor: "Tropik Cins 4'ün kökeninin Endonezya'da olduğunu ve buradan, büyük ihtimalle ilk önce Tayvan'a ve sonra Çin'e ve Güneydoğu Asya'nın geri kalanına yayıldığını biliyoruz." Ölümcül virüsü Pakistan, Lübnan, Ürdün, Umman, Mozambik ve Avustralya'nın kuzeydoğu Queensland bölgesinde belirlediklerini söylüyor. 

Aramızda muz yetiştiricileri varsa, bu tamamen yeni bir haber değil fakat çalışma, 1980'lerden beri etrafta dolaşan şüpheleri nihayet onayladı; Cavendish, Gros Michel'in kökünü kazıyan Panama hastalığı soyundan etkilenmemiş olabilir, ancak TR4'e karşı süper elverişli durumda. Ayrıca Cavendish muzlarının birbirlerinin tohumsuz birer kopyaları olması, bütün küresel nüfus içinde dirençli bir nüfusun gelişmesine olanak sağlayacak hiçbir genetik çeşitlilik olmadığı anlamına geliyor. 

Peki şimdi ne olacak? Guilford'un Quartz için bildirdiği üzere, muzlarımız bir gecede ortadan kaybolmayacak, fakat işler çok hızlı değişmezse sonunda gerçekten büyük bir miktarda azalacaklar. Kendisi şöyle söylüyor: "Tropik Cins 4'ün yayılması zaman alıyor. Fakat bir kez kök saldığı zaman, azalma kaçınılmazdır. Mesela Tayvan, Tropik Cins 4'ün ilk olarak orada keşfedildiği 1960'ların sonunda yaptığının artık yaklaşık yüzde 2'si kadar ihraç ediyor."

Çözüm kolay değil ve Ordonez ile takımı "şiddetli strateji değişiklikleri" yapılmasını öneriyor. Uluslararası camianın yapabileceği en önemli şey, hastalığın bulaştığı ekinleri bertaraf etmek. Bunun gerçekçi olması için, bilim insanlarının ekili alanlarda ve karantina sınırlarında bulunan hastalığı çok hızlı şekilde tespit edebilen yeni bir teşhis testi icat etmeleri gerekiyor. Ayrıca, Cavendish'in yerini alacak bir şeyin geliştirilmesini ciddi olarak düşünmeye başlamamız lazım. 

Araştırmacılar şu sonuca varıyorlar: "Ancak, yeni muz çeşitleri geliştirmek, araştırma ve geliştirmeye büyük yatırımların yapılmasını ve muzun, öksüz bir ekinden ziyade milyonlarca küçük çiftçinin geçimini destekleyen küresel bir hammadde ile ihracat ürünü olarak kabul edilmesini gerektiriyor."

Umarız çok geç olmadan bir şeyler yaparız.