Mutualizm Nedir? Karşılıklı Faydacılık Nasıl Evrimleşti?

Kuşkusuz ki hepimiz hayatlarımızı ve neslimizi devam ettirme güdüsüne sahip hayvanlarız. Günümüz Homo sapiens'inin şartlarında bu güdünün işimize çokça yaradığını söyleyemeyiz, fakat bizler de bir zamanlar doğada yaşam mücadelesi veriyor, neslimizi devam ettirmeye çalışıyorduk. Bu zorlukların üstesinden zekamızı kullanarak ve yardımlaşarak geldik. Sosyal hayvanlar olduk ve neslimizi böylece devam ettirdik.

Bu eski zamanlardan gelen sosyal olmamız hala daha devam ediyor. Şu anda dahi, diğer insanlardan kendinizi soyutlasanız, onlardan yardım beklemeseniz ve siz de onlara yardım etmeseniz işiniz gerçekten zor olurdu. Bunu bir düşünün!

Biz kendi türümüzün bireyleriyle yardımlaştık ve yardımlaşıyoruz. Bunu yapan tek hayvan biz değiliz tabii ki. Birçok diğer tür de bunu yapıyor ve bu şekilde yaşamlarını, nesillerini sürdürüyor. Fakat bazı canlılar var ki, bunlar diğer türlerle de yardımlaşıyorlar. Bir yandan onların isteklerini yerine getiriyorlar, bir yandan da kendi istediklerini alıyorlar. Bu yaşam şekline mutualizm diyoruz.

İki farklı organizmanın birbirlerinden yarar sağlamasından oluşan bu yaşam biçimine mutualizm, bu canlılara mutualist diyebiliriz. Mutualist iki organizma, çok uzun sürelerde ya da ömür boyu birbirlerine muhtaçtırlar ve bazı durumlarda iki bireyden bir tanesi dahi ortadan kaybolsa diğeri hayatına devam edemez.  

Mutualist İlişki Örnekleri

Arılar ve Bitkiler

Mutualizmin evrimine örnek olarak başlayacağımız ilk mutualist ilişki aslında her zaman gördüğümüz bal arıları ve çiçekler olacaktır. Bal arılarının bal yapmaları için polene ihtiyacı vardır. Çiçeklerin ise üremeleri için polenlerinin başka çiçeklere taşınması gerekmektedir. Avustralya'daki bir araştırma grubunun araştırmalarına göre, ülkedeki çiçeklerin evriminin kendi tercihlerinden ziyade, arıların renk ve koku tercihine göre şekillendiğini gösteriyor. Ayrıca bu tarz bir mutualist yaşama Servis (polen taşınımı) – Kaynak (polen) İlişkisi denmektedir.

Arı Kuşları ve Bitkiler

Yine aynı ilişki, sinek kuşu ile ornitofil (tozlaşmayı kuşlarla yapan) çiçekler arasında görülür. Çiçekler, kuşların beslenmesi için uygun olan nektara ve kuşların görüş özelliğine göre evrimleşmiş parlak renklere sahip olup formları da kuş gagalarına uygun bir şekilde gelişmiştir. Ayrıca bu çiçeklerin çiçek açma zamanlarıyla sinek kuşlarının üreme mevsimlerinin ne aynı zamana geldiği tespit edilmiştir.

Karıncalar ve Akasya Ağaçları

Karıncalar ve Akasya ağaçları arasındaki ilişki ise daha önce bahsettiklerimizden biraz daha farklı. Akasya ağacını korumaları karşılığında karıncalar sığınak ve yiyecek alıyorlar. Yani Akasya ağacı sadece besin kaynağı değil bir de korunmayı sağlıyor. Bu tarz mutualist yaşama ise Servis – Servis İlişkisi deniyor.

Ayrıca, yapılan araştırmalara göre Akasya ağacının sağladığı besinin aslında karıncalar için yeterli olmaması gerekiyordu. Fakat karıncaların sindirim sisteminde bulunan bazı bakterilerin akasya ağacından alınan azotu aminoasite dönüştürdüğü gözlemlendi. Yani karıncalar bakterilere yaşayacak ortamı servis ediyor, bakteriler ise karıncalara amino asit sentezi servis ediyor. Bu da yine Servis – Servis İlişkisi örneği oluyor.

Mikorizalar

Mutualizme verebileceğimiz en klasik ve son örnek mikorizalardır. Mikorizalar, bitkilerin kökleriyle simbiyotik ilişki gelişirmiş olan mantarlara verilen isimdir. Mantarlar bitkiye topraktaki minarelleri (özellikle azotu) daha etkin bir biçimde almasında yardım ederken, bitki de mantara besin sağlar. 400 milyon yıl öncesinden kalma Rhynie kayalıklarındaki mikoriza fosillerine bakarak mikorizaların, bitkilerin toprakta kolonileşmelerinde önemli ölçüde rol oynadığını gösteriyor.

Mutualizm Nasıl Evrimleşti?

Peki bu yardımlaşma durumu ortaya nasıl çıktı? Bu canlılar nasıl birbirlerini buldu? Şimdi biraz da bunu inceleyelim.

Mutualizmin ilk başlarda iki canlıya da yarar sağlaması yerine bir canlının zarar gördüğü ilişki olan parazitizmden evrimleştiği yapılan araştırmalar sonucu ortaya atıldı.

Bu savı destekleyen ve 1995 yılında yayınlanan makaleye göre, 1966 yılında başlanan bir deneyde "X bakterileri" olarak da bilinen Candidatus Legionella jeonii türü bakteriler, Amoeba proteus adlı protista kültürüne enjekte ediliyor. İlk başlarda enjekte edilen amiplerin çoğu ölüyor. Kalanların ise bakterilere bağlı olarak büyümelerinde belirli bir yavaşlık olduğu görülüyor.

Deneyin başlangıcından yaklaşık 29 yıl sonra toplam 42 000 amip hücresinin ve her hücrenin içindeki bakterisiyle düzgün bir biçimde büyüdüğü ve amip hücrelerinin bu bakterilere bağlandığı gözlemleniyor.

Bu sonuç, evrimsel olarak mutualizmin ilk başta iki organizmadan sadece birinin yarar sağladığı diğerinin ise yaşamında bir değişiklik olmadığı ya da zarar gördüğünü fakat yavaş yavaş iki organizmanında birbirlerine alıştığını ve karşılıklı çıkar sağladığı anlamına geliyor.

Teşekkür: Bu yazıyı hazırlayan Berkay Demirbaş'a teşekkür ederiz.