Mikroplastik Nedir? Canlılara ve Çevreye Nasıl Zarar Verir?

Mikroplastikler; plastik kirliliği sonucu oluşan, uzunluğu 5 milimetreden küçük olan plastik parçalarıdır. Mikroplastikler, polimer katkı maddelerinin karışımından oluşan katı plastik parçacıklardan meydana gelir.^{[1], [2]}

Plymouth Üniversitesinde deniz biyolojisi profesörü olan Richard Charles Thompson yazdığı bir makalesinde, gözlemlediği küçük plastik parçalarına "mikroplastikler" ismini vererek bu terimi ilk kullanan kişi olmuştur. Thompson, mikroplastik terimini ilk kullanan kişi olsa da mikroplastik parçalarının boyutlarını resmi olarak ABD Ulusal Okyanus ve Atmosfer İdaresi ve Avrupa Kimyasallar Ajansı belirlemiştir.^{[1], [2]}

Mikroplastik Kaynakları

Doğada asırlar boyunca yok edilemeyen plastiklerin, mikroplastik boyutuna kadar parçalanması çok fazla zaman alabilmektedir. Mikroplastikler, her türlü plastiğin bozulması ve parçalanması sonucu oluşabilse de en çok mikroplastik yaratan plastik malzeme türlerinden bazıları şunlardır:

• Araç lastikleri, araç hareket halindeyken yol ile arasında oluşan sürtünme kuvvetinden dolayı aşınır ve küçük parçacıklar bırakır. Ayrıca tek tür bir lastiğin bütün bir yıl boyunca kullanılmamasından dolayı daha farklı araç lastikleri üretilmesi gerekir. Bundan dolayı çevreye daha fazla işlenmiş plastik malzeme saçılır.
• Kıyafet endüstrisinde kullanılan naylon ve polyester gibi sentetik elyaflar, kıyafetlerde (özellikle de spor kıyafetlerinde) sıklıkla kullanılır. Çamaşır makinesinde yıkanan bu kıyafetler küçük elyaf parçalarını döküp çamaşır makinesinin filtresini doldurabilir. Filtreyi aşan küçük parçacıklar kanalizasyon ile suya karışabilir.
• Özellikle sabun gibi temizlik malzemelerinde bulunan plastik türevli mikro boncuklar, arıtma tesislerinin filtrelerinden geçerek suya karışabilir. Dünyadaki arıtma tesislerinden günde 160 trilyon litre su geçtiği düşünülürse, tek bir günde yaklaşık 8 trilyon mikro boncuğun suya karıştığı hesaplanabilir.^[3]

Mikroplastiklerin Sınıflandırılması

Mikroplastikler; oluşum süreçlerine ve ana kaynaklarına göre primer (birincil) mikroplastikler ve sekonder (ikincil) mikroplastikler olmak üzere iki sınıfa ayrılır.

Primer (Birincil) Mikroplastikler

Birincil mikroplastikler, kasten üretilen küçük plastiklerdir. Genellikle kozmetikte, kişisel bakım ürünlerinde, temizlik malzemelerinde ve kumlama makinelerinde kullanılmak için üretilir. Bunlara örnek olarak kişisel bakım ürünlerinde bulunan mikro boncuklar, endüstriyel üretimde kullanılan plastik peletler ve sentetik tekstillerde kullanılan plastik lifler verilebilir.

Birincil mikroplastikler doğaya çeşitli yollarla karışmaktadır. Örneğin, atık su sistemlerine karışan kişisel bakım ürünlerinin atıkları ve tekstil ürünlerinin taşınması veya üretimi sırasında oluşan bir hatadan (aşınma ve parçalanma gibi) dolayı yaşanan kayıplar sonucunda çevreye birincil mikroplastikler karışabilir.^[4]

Sekonder (İkincil) Mikroplastikler

İkincil mikroplastikler; pet şişeler, kasalar, halatlar ve ağlar gibi büyük plastiklerin bozulmasıyla oluşan düzensiz plastik parçalarıdır. Oluşum nedenleri genellikle mekanik ayrışmalar olsa da kimyasal ayrışmalar da bu mikroplastik türünün oluşmasına neden olabilmektedir.

Zaman içerisinde, Güneş ışığına maruz kalmanın neden olduğu bozulmalar da dahil olmak üzere fiziksel ve biyolojik etkenlerin bir sonucu olarak büyük plastikler, mikroplastik boyutuna parçalanabilir.

Pixabay (@pasja1000)

Nanoplastikler

Mikroplastik sınıflandırmasında bulunmayan nanoplastikler, 1 μm'den (yani 1000 nanometre) daha küçük boyutta olan plastik parçacıklardır. Nanoplastikler, mikroplastiklerden yüzlerce hatta binlerce kat daha küçük boyutta olabildiği için tespit edilmeleri çok zordur. Mikroplastikler gibi kolayca birikim yapabilen nanoplastikler, canlı yaşamı için sorun teşkil etmektedir.

Nanoplastiklerin insan vücuduna geçişi hakkında 2019 yılında yapılan bir çalışmada hazır çay poşetlerindeki naylondan ve polietilen tereftalat poşet malzemesinden milyarlarca nanoplastiğin içilen çaya geçtiği gösterilmiştir.^[5]

Mikroplastiklerin Zararları

Mikroplastikler, canlı ve çevre sağlığı için ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. Denizler, göller ve nehirler gibi su kaynaklarında yoğun miktarda bulunan mikroplastikler, su yaşamının tüm katmanlarını olumsuz etkileyebilir. Deniz canlıları, bu parçacıkları besin zincirine dahil ederek insanlar dahil olmak üzere birçok canlı türünün sağlığına zarar verebilirler. Ayrıca mikroplastiklerin toprağa ve havaya yayılması, tarım ürünlerini ve soluduğumuz havanın kalitesini etkileyebilir.

Mikroplastiklerin Çevreye Etkisi

Mikroplastikler, Dünya'nın herhangi bir noktasında bulunabilirler. Dünyanın en derin noktası olan Mariana Çukuru'ndan tutun dünyanın en yüksek noktası Everest Dağı'na kadar her yerde plastik kirliliği problemi yaşanmaktadır. Bu plastik atıkların mikroplastik parçalarına ayrıldığını gösteren bir çalışma henüz bulunmasa da muhtemelen gelecek yıllarda konum ve rakım fark etmeksizin her yerde mikroplastik parçaları görülecektir.

Mikroplastiklerin biriktiği yerlerde hem çevre kirlenmekte hem de o çevrede yaşayan canlıların yaşam kalitesi düşmektedir. Bu birikmelerin yarattığı bazı problemler şunlardır:

• Mikroplastiklerin biriktiği ortamlarda yaşayan bitkilerin, mikroplastikleri toprak aracılığıyla köklerine aldıkları kanıtlanmıştır. Bu durum hem bitkilerde hem de o bitkiler ile beslenen hayvanlarda mikroplastik birikimine sebep olmaktadır.
• Mikroplastikler özellikle okyanus ve deniz gibi sulak alanların yüzeyinde birikmektedir. Bu yüzden sucul ekosistemler doğrudan zarar görmektedir.

NIST

Mikroplastiklerin Canlılara Olan Zararları

Günümüzde çok fazla plastik kullanılmasından dolayı kimyasallardan oluşan çokça mikroplastik atık oluşmaktadır. Bu atıkların Dünya'daki habitatlara karışması sonucu hayvanlar; beslenme, solunum ve üreme gibi yaşamsal faaliyetlerinde sıkıntılar yaşar.

Zooplanktonlar, midyeler, yumuşakçalar, balıklar, penguenler, farklı deniz kuşları, deniz kaplumbağaları ve köpekbalıkları gibi deniz canlılarında tespit edilen mikroplastikler; beslenme davranışlarında farklılaşma, kütle kaybı, bağırsaklar yaralanmaları, iltihaplanma, gelişim bozuklukları ve üreme bozukluklarına neden olmaktadır. Martı ve güvercin gibi birçok kuş çeşidi ise, aldıkları besinlerde bulunan mikroplastik parçaları yüzünden iltihaplanma, boğaz ile bağırsaklarda yırtılma ve gelişim bozuklukları yaşamaktadır.

Mikroplastiklerin İnsanlara Olan Zararları

Mikroplastikler insan vücuduna çeşitli yollarla girebilir. Bu durum insan sağlığını önemli ölçüde tehdit etmektedir. Çünkü mikroplastikler insan sağlığına zararlı kimyasallar içermektedir. Bu zararlı mikroplastiklerin insan vücuduna giriş yollarından bazıları şunlardır:

1. Mikroplastiklerin bol bulunduğu ortamda yaşayan bitkiler, mikroplastikleri gövdelerine alır. Eğer insanlar bu bitkileri gıda olarak tüketirse vücutlarına mikroplastik girişi olur.
2. Özellikle hava kirliliğinin fazla olduğu şehirlerde yaşayan insanlar, solunum yoluyla içinde mikroplastikler de bulunmak üzere yüklüce toz ve insan sağlığına zararlı maddeyi vücutlarına alırlar.
3. Deniz veya okyanusa sınırı olan ülkelerde deniz ürünleri yoluyla mikroplastik alımı oldukça fazladır. Bunun sebebi, deniz ve okyanusların tabanlarında çok fazla mikroplastik bulunması ve deniz canlılarının da bu mikroplastikleri dolaylı olarak vücutlarına almalarıdır.
4. 2021 yılının ocak ayında yayımlanan araştırmaya göre çalışmaya katılan 6 gebe kadından 4'ünün plasentasında toplamda 12 mikroplastik parça tespit edilmiştir.^[6]

ScienceDirect

Plastikler, yaşadığımız çevreyi kirletmesinden tutun doğmamış bir bebeğin sağlığında dahi olumsuz etkiler oluşturmaktadır. Plastiklerin çevreye ve canlılara olan zararını ciddiye almak ve bu zararları en aza indirmek için çalışmalar yürütmeye başlamak çok büyük bir önem taşımaktadır.