Merkez Bankalarının Ortaya Çıkışı ve Bankacılık Fikrinin Evrimi

Haziran ayının 16’sı, yıl 1583. İsveç’in şirin Enköping isimli kasabasında, daha sonraları İsveç yüksek şansölyelerinden biri olacak, Axel Gustafsson Oxenstierna dünyaya geldi. İsveç’in en soylu ailelerinden birine mensup olan Axel, Alman üniversitelerinde eğitim aldı. 1609 yılında İsveç Kraliyet Danışma Meclisi üyelerinden biri oldu. 6 Kasım 1632 yılında İsveç Kralı Gustav II. Adolf’un 30 Yıl Savaşları (1618-1648) sırasında ölmesiyle birlikte Axel Oxenstierna’nın yükselişi de başlamış oldu. Kralın ölümünden sonra bütün yetkinin 6 yaşındaki kızı Christina’ya geçmesi idarede büyük boşluklar yaratıyordu. İşte böyle bir ortamda Axel, Yüksek Şansölye unvanını aldı. Bu dönem özetle; “Kralın Ölümü, Bir Şansölyenin Yükselişi“ şeklinde ifade ediliyordu. Artık güç şansölyedeydi.

Axel Kraliyet Danışma Meclisi üyeliğine geldiği ilk günden itibaren, farklı şehirlerde şubeleri olan, mevduat toplayan ve banknot basma yetkisi olan bir banka fikrini savundu. Bu sayede nakit sıkıntısı çekmekte olan İsveç Krallığı harcamalarını rahatlıkla fonlayabilecek, diğer taraftan para sirkülasyonu arttırılmış olacaktı.  Ne var ki, daha sonraları dünyanın ilk merkez bankası olarak kabul edilecek bankanın kurulması ancak Axel’in ölümünden iki sene kadar sonra, 1656 yılında gerçekleşecekti. Axel, her ne kadar İsveç’in ilk bankasının kurulmasını göremese de ortaya çıkmasında önemli bir rol oynamıştı.

Şansölye’nin ölümünden iki yıl kadar sonra tarih sahnesine çıkan bu yeni kurum, Stockholms Banco olarak isimlendirildi. Johan Palmstruch tarafından kurulan banka kısa süre içinde piyasaya ciddi miktarlarda “Palmstruchare” isimli banknotlardan sürmeye başladı. Banknotların gündelik hayata belki de en önemli katkısı, ağırlıkları 20 kg’a kadar çıkabilen İsveç madeni paralarının kullanımdan önemli ölçüde kalkmasıydı. Banka bir taraftan mevduat toplarken diğer taraftan açtığı kredilerle hane halkını borçlandırıyordu. Özetle, mevduat olarak topladığı madeni paraların karşılığında insanlara banknot veriyordu.

Yeni sistem bankanın kredibilitesi ve güvenilir geri ödeme taahhütü üzerine kuruluydu. Dolayısıyla insanlar talep ettikleri anda banknotları madeni paraya dönüştürebilmeliydi. Banka açısından ise herkesin aynı anda banknotları getirip bankadan parasını çekmek istemesi ya olasılık dışı kabul ediliyor ya da son derece uzak bir ihtimal olarak önemsenmiyordu. Bu varsayımdan hareketle, sahip olunan madeni para rezervine oranla oldukça yüksek miktarlarda banknot basılarak bir kredi mekanizması yaratılmış oldu.

Diğer taraftan piyasada madeni para karşılığı olmayan devasa miktarlarda bir dolaşım yaşanıyordu. Banka mevduatlarıyla krediler arasındaki farkın giderek açılmasıyla birlikte paranın değeri düşmeye, diğer taraftan halkın bankaya olan güveni de azalmaya başlamıştı. Ciddi bir enflasyonist süreç giderek halkı yoksullaştırıyordu. Bankanın kredibilitesini iyiden iyiye kaybetmesiyle birlikte, modern zamanlarda “Banka Paniği” olarak isimlendirilecek hadisenin erken dönem örneklerinden biri meydana geldi.

İnsanların paralarını almak için banka şubelerine koştuğu bir ortamda banka rezervlerinde bu talebi karşılayabilecek bir miktar yoktu. Banka iflas etmiş, işlem yapamaz bir hale gelmişti. Kuruluşundan yalnızca sekiz yıl sonra 1666’da, Stockholms Banco, Avrupa’nın ilk banknot basan bankası olarak tarihin tozlu sayfalarına karıştı. Bankayı yanlış yönetmekle suçlanan Palmstruch ise önce ölüm cezasına çarptırılmış, sonrasında cezası değiştirilerek hapse atılmıştı.

Citeco

Tıpkı düşen her bir uçağın, vakadan öğrenilen dersler ve deneyimle birlikte, milyonlarca başka uçağın düşmeden uçabilmesine yol açması gibi, Stockholms Banco da bankacılık fikrinin gelişmesine ve hataların ayıklanmasına yol açabilecek önemli bir örnekti. Kontrolsüz kredi genişlemesinin sonuçlarının ne olduğu büyük maliyetlerle de olsa bir kere öğrenilmişti. Riksdag¹ olaydan çıkarılacak dersleri almıştı. Sonraki adım, İsveç’in yeni bankacılık sistemini Stockholms Banco’nun enkazı üzerinde yeniden inşa etmekti.  

1668 yılına gelindiğinde banka adeta küllerinden yeniden doğdu. Daha sonraları Sveriges Riksbank adını alacak olan kurum Rikseks Standers Bank ismiyle yeniden kurulmuştu. Hikayenin başına dönecek olursak, dünyanın ilk merkez bankası olarak kabul edilen bu kurumun ilk binası Axel Oxenstierna, yani ünlü şansölyenin Stockholm’deki sarayıydı. Sveriges Riksbank bugün hala İsveç Merkez Bankası olarak varlığını sürdürmektedir. Riksbank’ın ardından 1694 yılında, İngiltere Merkez Bankası “the Bank of England” devlet borçlarını satın alacak özel bir şirket olarak kuruldu. Sonraki süreçte Avrupa’nın farklı yerlerinde birbiri ardına devletlerin savaş finansmanını sağlayacak araçlar olarak benzer yapılar yaygınlaştı. “Banque de France”, ciddi boyutlara ulaşan devlet harcamalarının para basılarak finanse edilmesiyle açığa çıkan hiperenflasyon döneminin bir ürünü olarak, Napoleon tarafından 1800 yılında kuruldu. Kamu harcamalarının para basılarak finanse edilmesi birçok devleti ilerleyen zamanlarda büyük maliyetlerle yüz yüze bıraktı. İşte modern merkez bankaları diyebileceğimiz, fiyat istikrarına dayanan ve bağımsız olan kurumlar böyle bir tarihsel deneyimin üzerine kuruldu.

Riksbank

Bugüne notlar…

Tarih, kısa vadeli politik çıkarlarla ekonominin uzun dönem çıkarlarının çatıştığı ve buna bağlı olarak siyasetçinin çıkarlarıyla halkın çıkarlarının da çatıştığı örneklerle doludur. İşte modern merkez bankaları bu çatışmanın önüne geçebilecek mekanizmalar olarak, tarihsel deneyimlerin bir ürünüdür. Beklenti yönetiminin hiç olmadığı kadar önemli olduğu günümüz dünyasında hükümetler elbette kendi idaresindeki ekonomiye toz kondurmak istemeyecek ve tabloyu mümkün olduğunca aydınlık göstermeye çalışacaktır. Yanlış beklenti yönetimi siyaset kurumu için kısa dönemde bir avantaj yaratsa bile uzun dönemde yıkıcı etkileri olabilmektedir. Sonuç olarak herkesin ayrı bir telden çaldığı, beklenti yönetiminin mevcut piyasa gerçeklerine göre değil, siyaset kurumunun gerçeklerine göre yapıldığı bir ortamda belirsizlikler ve buna bağlı olarak riskler artmaktadır. Risklerin arttığı bir ortamda ise piyasa aktörleri riski almaya değecek bir faiz beklentisi içine girmektedir. Zira artan risk primi karşısında daha fazla ödeme yapmadığınız durumda döviz cinsinden borçlanamazsınız ve ulusal para biriminizin değeri azalır. Merkez bankalarının kredibilitesini ve prestijini korumak ve transparan bir beklenti yönetimi anlayışını benimsemek böyle bir sarmaldan çıkış yolunda atılabilecek ilk adımlar olabilir.

***

¹ Riksdag günümüz İsveç Parlamentosu için kullanılan isimdir. İlk defa 1540’lı yıllarda Kral Gustav döneminde kullanılmıştır.