Meridyen Nedir? Meridyenler Arası Mesafe ve Saat Nasıl Hesaplanır?

Meridyen, kuzey kutup noktasından güney kutup noktasına uzanan hayali yarım büyük çemberlere verilen isimdir. Her biri birer dereceyle ayrılmış olmak üzere toplamda 360 meridyen vardır.

Greenwich Neresi?

Greenwich'ten geçen meridyen, başlangıç meridyeni (İng: "prime meridian") olarak kabul edilir ve buranın boylamı 0°'dir. Bunun batısında 180, doğusunda da 180 meridyen yer alır.^[1] Yani Dünya üzerindeki boylamlar 0°-180° batı ve 0°-180° doğu olarak ikiye ayrılır. Greenwich'in arkasında yer alan meridyen tam 180°'dir ve antimeridyen adını almakla beraber Dünya'yı çevreleyen büyük çemberin diğer yarısını oluşturur.

Bulunduğumuz noktanın koordinatları ifade edilirken önce enlem, sonra boylam yazılır. Enlemler de güney ve kuzey olarak ikiye ayrıldığı için, değer girildikten sonra peşine kuzey-güney ve batı-doğu bilgisi eklenir. Örneğin İstanbul'un konumu 41.0082° N, 28.9784° E olarak verilir. Burada N kuzeyi (İng: "north"), S güneyi (İng: "south"), W batıyı (İng: "west") ve E de doğuyu (İng: "east") ifade eder.

Greenwich Kabulünün Öncesi

Bir başlangıç meridyeni belirlenmesi önerisi M.Ö. 200'lü yıllarda Eratosthenes tarafından ortaya atıldı. Amaç elbette Dünya ile ilgili ölçümleri gerçekleştirebilmekti. Fakat enlem ölçümüyle ilgili sorunlar ve o zamanın imkansızlıkları nedeniyle bu tam olarak mümkün olmadı.

Eratostehenes aynı zamanda o yıllarda Dünya'nın büyüklüğünü de görece iyi bir şekilde hesaplayabilmiştir. Günümüzde bile "Düz Dünya" iddiasında bulunanların var olduğu düşünülecek olursa, o yıllarda Dünya'nın küresel bir yapısı olduğunu anlayabilmiş ve bunu ölçmenin yöntemini bulup, iyi bir kesinlikle de ölçmesi büyük bir başarıdır.

Greenwich'in merkez seçilmesi ise Uluslararası Meridyen Konferansı (İng: "International Meridian Conference") ile gerçekleşmiştir. Washington'da 1884 yılında gerçekleştirilen bu konferansa 26 ülke katılmış ve başlangıç meridyeninin seçilmesi için oy kullanmıştır.

Manyetik Meridyen Nedir?

Manyetik meridyen, tıpkı coğrafi meridyen gibi kutup noktalarını birleştiren bir yarım büyük çemberdir. Ancak manyetik meridyende coğrafi kutup noktaları değil, manyetik kutup noktaları referans alınır.^[2]

Pek bilinmese de Dünya'nın coğrafi kutup noktası ile manyetik kutup noktası arasında bir miktar farklılık bulunur. Bu durum diğer gök cisimlerinde daha da belirgin olabilir ve bu nedenle kavramsal olarak manyetik ve coğrafi kutup noktaları birbirlerinden ayrılırlar.

Meridyenler Arası Mesafenin Hesaplanması

Büyük çember (İng: "Great circle"), merkezi kürenin de merkezi olan çemberdir. Bir başka deyişle, bir küreyi merkezinden geçecek bir düzlemle böldüğümüzde elde edilen çemberdir.^[3]

Dünya'nın küresel geometrisinden dolayı meridyenler kutuplara doğru gittikçe birbirlerine yaklaşır, ekvatora doğru gittikçe de uzaklaşırlar. Ekvatorda meridyenler (ya da iki boylam) arası mesafe maksimum değeri olan 111.32 kilometreye ulaşır. Kutup noktasında birleştikleri için buralara gidildikçe meridyenler arasındaki mesafe iyice azalır.

Herhangi bir enlemde iki boylam arası mesafeyi hesaplamak oldukça kolaydır. Bulunduğunuz yerin enlemi, ekvatordan olan açısal uzaklıktır. Yani ekvatorda enlem 0° iken, güneye ve kuzeye gittikçe bu değer artar, kutuplarda ise 90° olur.

Herhangi Bir Enlemde İki Boylam Arası Mesafe Nasıl Hesaplanır?

Küresel bir geometriden dolayı iki meridyen arasındaki mesafe, ekvatordaki maksimum mesafe olan $111.32km\times cos(enlem)$'dir. İstanbul'u örnek kabul edersek 41° enleminde iki meridyen arası mesafe $111.32\times cos(41)=84$ kilometre olarak bulunur. Burada kosinüs değerinin 0° olan ekvatorda maksimumu, 90° olan kutuplarda da minimum olan sıfır değerini verdiği görülebilir.

İki Meridyen Arası Zaman Farkı

Bir gün, 24 saat olarak tanımlanmıştır. Aslında Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki dönüşü bundan biraz daha kısa olup yaklaşık 23 saat 56 dakikadır. Fakat bu süre boyunca, Dünya aynı zamanda yörüngesi üzerinde de bir miktar yol kat ettiğinden gezegenimiz tam bir tur döndüğünde Güneş bir önceki doğrultuda bulunmaz, biraz geride kalmıştır. Bu fark yaklaşık 4 dakikalık ek süreyle tanımlanır. Dolayısıyla bir tam gün 24 saattir.

Bu şu demektir: 24 saat sonra Güneş, tekrar doğacak ya da batacaktır. 360 adet meridyen olduğuna göre, meridyen başına düşen saat 24/360'ten 1/15 olur. Bir saat 60 dakika olduğuna göre bu değer 4 dakikadır. Burada bulduğumuz sayıların tam sayı olmasının bir tesadüf olmadığına; gün, saat, dakika ve 360 derece gibi kavramların birbirilerinin katları olacak şekilde tanımlandıklarına dikkat edin.

Özetle, iki merdiyen arasındaki saat farkı 4 dakikadır. Bu durum, 15°'lik boylam farkının 1 saatlik fark oluşturacağı anlamına gelir. Fakat ülkeler, duruma göre kendi zaman dilimlerini tercih edebilirler; bu nedenle ufak farklılıklar söz konusu olabilir. Lakin zaman dilimleri seçilirken buna dikkat edilecektir.

Dünya'da İki Nokta Arasındaki En Büyük Saat Farkı

Şaşırtıcı bir biçimde, Dünya üzerindeki iki konum arasındaki saat farkı 24 saatten fazla olabilir. Bu durum tam olarak Uluslararası Gün Çizgisinin (İng: "International Date Line") geçtiği konuma yakın yerlerde gerçekleşir. Bu çizgi tam olarak bir doğru değildir, daha ziyade zigzaglara benzer biçimsiz bir şekli vardır. Samoa ile Amerikan Samoa arasından geçer.

Time and Date

Bu durum biraz da güneş enerjisi tasarrufu amacıyla uygulanan saat ötelemeleri nedeniyle gerçekleşir. Bu nedenle iki yer arasındaki en büyük saat farkı, Howland adaları (ABD) ile Line adaları (Kiribati) arasındaki 26 saatlik farktır. Normalde UTC-12 ile UTC+12 arasındaki farkın en büyük olup 24 saat olacağı düşünülse de tüm ülkeler bu uluslararası standardı kabul etmeyebilir. Bu nedenle bazı bölgelerde UTC+13 ve UTC+14 saat dilimleri bulunur, bu da 26 saatlik farka neden olur. Yani bir noktada pazar günü saat 08:00 iken, diğer noktada Pazartesi saat 10:00 olabilir.