Mandela Etkisi: Türkçeden â ve î Gibi Şapkalı Harfler Çıkarıldı Mı?

Yoldan geçen herhangi birine, sınıf arkadaşınıza, ailenize, eşe dosta sorun: "Kağıt diye mi yazmalı, kâğıt diye mi?" Cevap şaşmayacaktır: "Doğrusu kağıttır. TDK şapkalı harfleri kaldırdı; o nedenle yazımda yok artık bunlar." 

TDK'nin hiçbir zaman böyle bir şeyi uygulamadığını duymak sizi şaşırtabilir. Dilimizde hâlen şapkalı harfler bulunmaktadır (her ne kadar biz de düzgün kullanmayıp hata yapıyor olsak da). Eğer ki TDK'nin çevirimiçi sözlüğüne "kağıt" yazacak olursanız, "Sözcük bulunamadı." diye bir uyarı alacaksınızdır.

TDK

Ancak ve ancak "kâğıt" yazdığınızda aradığınız kelimeye ulaşabilirsiniz. Çünkü doğrusu kâğıttır.

TDK

Keza, babanın kız kardeşine "hala" denir; ancak "şimdiye kadar, henüz" anlamına gelen o diğer sözcük "hâlâ" şeklinde yazılır. 

Ama nasıl olur? TDK şapkalı harfleri kaldırdı! Okulda bile tartıştınız bunu, hatta hocanız anlattı, arkadaşlarınızla konuştunuz, hepiniz emindiniz. Nasıl olur?

Oturgaçlı Götürgeç!

Peki ya "oturgaçlı götürgeç"? Hani şu TDK'nin yabancı sözcükleri dilimize kazandırmak adına ürettiği "saçma" sözcükler? Ne kadar da aptalca, öyle değil mi? Otobüse kim "oturgaçlı götürgeç" diyecek? 

TDK hiçbir zaman böyle bir öneride bulunmadı. 

Yok artık daha neler, el afişleri bile gördünüz, sosyal medyada o kadar okudunuz, arkadaşlarınızla alay ettiniz! Nasıl olabilir?!

29 Nisan 2016 tarihinde TDK Başkanı Mustafa Sinan Kaçalin, Hürriyet'e şu açıklamaları yaptı:

Şapka işaretimiz var. Bunun gibi zaman zaman bizim adımıza 'sosyal otlangaç, gök götürü konuksal avrat' gibi kelimeler de TDK adına uyduruluyor. Bu konular TDK’ya sorulur öğrenilir. Örneğin ayda bir 'Münir Özkul öldü' diye haber çıkıyor. Ama ailesine ve kızına sormuyorlar. Özkul’un kızına taziye telefonları geliyor. Tabii, psikolojisi altüst oluyor. Şapka işaretinin kalması da bunun gibi. Şapka işaretinin kalktığı gibi bir şey yok. Bize sorarlar, biz cevabını veririz. Kurum adına halüsinasyon görmeye gerek yok. Şapka işareti hiç bir zaman kalkmadı. Kalkabilir, Türkiye'de harfler kalktı. Şapka da kalkar ama bence kalkması doğru değil. Anlama problemi doğar. Fransızca'da da şapka işareti var.

İşin Özü: Mandela Etkisi ve Örnekleri

Kaçalin'in oldukça başarısız bir şekilde dillendirmeye çalıştığı etkiye bilimde Mandela Etkisi diyoruz. Kısaca, belirli bir yalanın geniş bir kitle tarafından inanılması ve gerçek gibi tekrar tekrar yayılması sonucunda, daha da geniş bir kitle tarafından "gerçek" olarak algılanması olarak tanımlanabilir. Etkiye "Mandela Etkisi" denmesinin nedeni, birçok insanın Nelson Mandela'nın 80'lerde hapishanede ölmüş olduğuna dair bir izlenime sahip olması, bazılarının Mandela'nın o şekilde öldüğünden kesin olarak emin olmasıdır. Halbuki Mandela 5 Aralık 2013'te ölmüştür.

Mandela Etkisi, bir çeşit hatalı hafıza fenomenidir. İnsanların hafızaları kusursuz çalışmamaktadır; dolayısıyla kitlesel olarak benzer hatalara düşebilirler. Her ne kadar sahtebilimde bu konular bilimdışı nedenlerle izah edilmeye çalışılsa da, sinirbilimsel olarak bu tarz kitlesel yanılgılar çok yaygındır.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Popüler kültürde bunun birçok örneği vardır; siz de düşünerek benzer örnekleri görebilirsiniz. 

Pikachu

Bir örneği, meşhur çocuk çizgi filmi Pokémon'dan gelmektedir. Twitter'daki kullanıcılarımıza şunu sorduk: "Pokémon'daki meşhur karakter Pikachu'nun kuyruğunun ucunda, siyah renkli bir şerit/bant/leke var mıydı?"

Bu yazıyı güncellediğimiz sıralarda 6502 kişi yanıt verdi ve %70'i, Pikachu'nun kuyruğunda bir leke olduğunu düşündüğünü belirtti. Halbuki yok. Ancak tuhaf bir şekilde, popüler kültürün bu ilginç unsurunu kitlelerin neredeyse tamamı "çizgili kuyruklu" olarak hatırlıyor.

YouTube Wiki

We Are the Champions!

Bir diğer örnek, efsanevi rock grubu Queen'in We Are the Champions şarkısının bitişinden geliyor. Birçok insan şarkının "We are the champions... of the world!" diyerek bittiğini sanıyor; ancak "of the world" kısmı şarkının sonunda hiçbir zaman yer almadı. Şarkının iç nakaratlarında yer alan bu ifade; şarkının sonunda bulunmuyor:

Bunun bir açıklaması, Queen'in de dâhil olduğu efsanevî yardım konseri 1985 Live Aid'de şarkıyı "of the world" dizeleriyle bitirmiş olması olabilir (ancak şarkının genelde dinlenen versiyonunun bu olmadığına da dikkat çekmekte fayda var):

Monopoly

Bir başka örnek, Monopoly isimli meşhur masa oyunundan geliyor. Birçokları, bu oyunun maskotu olan tiplemenin suratında tek camlı gözlük (monokl) bulunduğunu iddia ediyor. Halbuki böyle bir çizim Monopoly için hiçbir zaman yapılmadı:

Buzzfeed

Shazaam!

Bir diğer ilginç örnek, 1990'lı yıllarda çekildiği iddia edilen Shazaam isimli bir çocuk filmi. Bu filmde, Sinbad isimli bir komedyenin beceriksiz bir cini canlandırdığı iddia ediliyor. Ancak böyle bir film hiçbir zaman var olmadı! Fakat birçok kişi, bu tarz bir filmi izlediğini, hatta spesifik sahneleri anlatabileceklerini söylüyorlar. Bunun bir açıklaması, Shaquille O'Neal'ın bir cini canlandırdığı Kazaam filmi olabilir; ancak arada bazı kritik farklar mevcut.

Star Wars

Peki ya Darth Vader'ın hiçbir zaman "Luke, ben senin babanım!" demedi desek? Evet "Ben senin babanım." diyor; ancak başında söylediği şey "Luke" değil, "No", yani "Hayır".

Gerçi film ve müzik repliklerini Mandela Etkisi'nden saymak pek doğru olmaz; çünkü sanatsal yaklaşımları dolayısıyla çok farklı şekillerde algılanabilen unsurlar. Birçoklarımız Tarkan'ın şarkı sözlerini aslında olduğundan tamamen farklı algılamışızdır. Bu, sözlerin söyleniş biçiminden ve günlük yaşantıda o sözcükleri sıklıkla bir arada duymamamızdandır; kitlesel bir şekilde yanılıyor olmamızdan değil.

Sonuç

Ancak özellikle de teknolojinin yaygınlaşması sebebiyle yalanlar gerçeklerin yerini çok daha hızlı alabilirken, bu tip etkilerin olumsuz taraflarından kaçınmak ve duyduğumuz her şeyi 2, 3, hatta 5 defa sorgulamak büyük önem taşımaktadır.