Koprolit Nedir? Fosilleşmiş Dışkı, Bize Canlılık Tarihi Hakkında Neler Öğretebilir?

Koprolit, hayvanların fosilleşmiş dışkılarıdır. Kategorik olarak "iz fosilleri" altında sınıflandırılırlar, çünkü hayvanların vücut morfolojisinden ziyade davranışları (özellikle de diyetleri) hakkında bilgi verirler. Av-avcı ilişkileri ve soyu tükenmiş organizmaların diyeti (beslenme prensipleri) hakkında çok kritik bilgiler verdikleri için paleontoloji sahasında çok önemli bulgular arasındadır. Koprolitler, birkaç milimetre boyutunda olabileceği gibi, kimi zaman 60 santimetreyi aşan uzunluğa erişebilirler.

Koprolit sözcüğü, Yunancada "dışkı" anlamına gelen κόπρος ve "taş" anlamına gelen λίθος sözcüklerinin birleşiminden türetilmiştir. İlk olarak 1824 yılında tarihin ilk kadın paleontoloğu Mary Anning tarafından (25 yaşındayken) keşfedilip "bezoar taşı" olarak nitelendirilmişlerdir. 1829 yılında William Buckland tarafından aslından hayvan dışkısı fosilleri olduğu anlaşılan koprolitlerin, bu tarihten önce görünümleri nedeniyle "kozalak fosili" olduğu da düşünülmüştür.^[1][2] Buckland, ilk dinozor fosilini keşfeden İngiliz teolog, jeolog ve paleontologdur; ancak "dinozor" sözcüğü sonradan Richard Owen tarafından türetilmiştir.

Koprolitler kimi zaman "paleodışkı" ile karıştırılırlar ve bu kafa karışıklığının nedeni, isimlendirme konusundaki sorunlardır: Paleodışkı, antik insanlara ait dışkı kalıntılarıdır ve arkeolojik bir bulgu olarak görülürler. Koprolitlerse, insan-harici hayvanların fosilleşmiş dışkılarıdır. Muhtemelen insan dışkılarına özel bir isim verip, genel olarak tüm hayvanların taşlaşmış dışkılarına "paleodışkı" demek daha mantıklı olurdu; fakat tarihsel nedenlerle bu isimlendirme bu şekilde yapılmamıştır. Bağlama bağlı olarak, arkeolojide "koprolit" ve "paleodışkı" eş anlamlı olarak kullanılabilmektedir.^{[3], [4], [5]}

Diğer fosiller gibi koprolitler de aslında orijinal organik malzemenin yerinin silikat ve kalsiyum karbonat gibi minerallerce doldurulmasıyla oluşan kalıntılardır. Öte yandan insanlara ait paleodışkılar, gerçekten de organik dışkı malzemesinin büyük bir kısmının korunmasıyla elde edilirler.

Koprolitler yalnızca şekilsiz, çirkin taş parçalarına benzeseler de içerdikleri yarı sindirilmiş yiyecek parçaları, sunabilecekleri bilgi sayesinde çok değerlidir. Örneğin, Mary Anning tarafından keşfedilen ilk koprolitin içeriğinde balık pulları ve kemikler bulunuyordu. Bu da, bulunduğu bölgede yaşamış olan Ichthyosaur isimli bir deniz sürüngeninin dışkısı olabileceğine işaret etmektedir.^[2]

Wikipedia

Koprolitlerin Önemi

Diğer fosil türlerinden farklı olarak koprolitlerin besin parçaları barındırıyor olması, neden toplanıp araştırıldıklarını gözler önüne serer: Sıradan fosiller nesli tükenmiş bir canlının beslenme davranışı hakkında çok sınırlı bir bilgi sunabilirken, koprolitler bu konuda doğrudan ve kapsamlı bilgi kaynaklarıdır. Bu sayede, günümüzde gözlemleyemediğimiz canlıların birbirleriyle etkileşimi üzerinde eşi benzeri olmayan bilgiler edinme potansiyeline sahip oluruz.

Ne var ki koprolitler sadece potansiyel bir bilgi kaynağı olabilirler çünkü içeriklerinden elde edebileceklerimiz, bulundukları bölgedeki yaşamın şartlarına ve bölge hakkında önceden gelen bilgimize bağlıdır. Örneğin, çok sayıda otçul canlının yaşadığı bir bölgede bulunan bir otçul koproliti içinden çıktığı canlı hakkında kapsamlı bilgi sunamaz; çünkü bölgedeki sayısız otçuldan herhangi birine ait olabilir ve hangisine ait olduğu çözmenin kolay bir yolu yoktur. Tabii böyle bir koprolit, yine de bölgedeki bitki faunası gibi konular ile ilgili değerli fikirler verebilir. Dolayısıyla her koprolit altın değerindedir denemese de bazıları çok kıymetli bilgiler sunarlar.

Koprolitlerin sayesinde edindiğimiz bilgilerden birkaçına bakalım:

Koprolitlerden Faydalanan Araştırmalar

T-rex Kakası "Barnum"

Hayatınızda hiç bir Tyrannosaurus rex dışkısı görmüş müydünüz? En meşhur koprolitlerden biri 2019'da bulunan bir T. rex dışkısıdır. Bu koprolitin bir ismi bile vardır: Barnum. Barnum, yaklaşık 65.7 cm uzunluğunda ve 9.2 kg ağırlığındadır. Tyrannosaurus rex'in yaygın olarak yaşadığı bir alanda bulunması, devasa boyutu, parçalanmış kemiklerden açığa çıkan yüksek fosfor ve kalsiyum içeriği Barnum'un kesin olarak bir T. rex'ten çıkmış olduğunu gösteriyor. Barnum'un, bulunan en büyük etçil koproliti olduğuna dair bir Guinness Dünya Rekorları sertifikası bile var!^[6]

Poozeum

Ekosisteme Koprolitten Bakış

2018'den bir araştırma, Moa ve Kakapo türü kuşların yaşam alanları ve beslenmeleri hakkında bilgi edinmek amacıyla onların koprolitlerini inceledi.^[7] İncelenen koprolitlerin içinde bitki, mantar ve hatta parazit DNA'sı bile bulundu. Aşağıdaki görselden görüleceği üzere farklı türler arasındaki beslenmeye dayalı bu etkileşimler ekosistemin dengesi için kritik öneme sahiptir. Araştırmacılar, Yeni Zelanda'nın ekosistemindeki sert değişimin, insan yerleşmesi sonucu bahsi geçen kuş türlerinin popülasyonlarındaki düşüş olduğunu öne sürdüler. Bu bilgi, fosilleşmiş dışkı sayesinde gün yüzü görmüş oldu!

PNAS - A. P. Boast, et. al.

İkinci Beynin Mikrobiyomu

Son olarak, 2020 yılındaki bir araştırma, bağırsak mikrobiyomu kompozisyonunun koprolitlerdeki kalıntılarına bakarak farklı memelilerin koprolitlerinin nasıl birbirinden ayırt edilebileceğini buldu.^[8] Araştırma için DNA dizileme yöntemi kullanıldı. Farklı memeli türlerinin dışkıları farklı bağırsak mikrobiyomları içereceği için araştırmanın önerdiği benzer görüntüdeki koprolitleri ayırt etmenin yeni yolunun, bulunan bir koprolitin hangi cins bir memeliden çıkmış olduğunu anlamak için oldukça güvenilir olduğu söylenebilir.

PeeJ - M. Borry, et. al.

Dışkı Fosillerini Nasıl Ayırt Edersiniz?

Koprolitleri diğer fosillerden ayırt etmek için, sarmal veya dairesel işaretler, kimyasal içerik, sindirilmemiş gıda parçaları ve ilişkili fosil kalıntıları gibi yapısal modellerden faydalanmak mümkündür. Çok küçük koprolitleri inorganik peletlerden veya yumurtalardan ayırt etmek genellikle zordur. Çoğu koprolit, az miktarda organik madde ile birlikte esas olarak kalsiyum fosfattan oluşur.

Koprolitler, Kambriyen döneminden son zamanlara kadar uzanan tortularda kaydedilmiştir ve dünya çapında bulunurlar.^[9] Fransa'daki Haute-Savoie'nin Jurassic döneminden Favreina gibi türlerin koprolitleri, indeks fosilleri olarak kullanılmaktadır.

Bazı deniz birikintileri yüksek oranda dışkı kalıntısı içerir. Bununla birlikte, hayvan dışkısı kolayca parçalanır ve yok olur, bu nedenle genellikle fosilleşme şansı çok düşüktür.