Yaklaşık 2.000 yıl önce Genç Plinius, Vezüv'ün patlamasıyla yer sarsıntısını anlatan mektuplar yazmıştı. Şimdi, İtalyan Ulusal Jeofizik ve Volkanoloji Enstitüsü ve Pompeii Arkeoloji Parkı'ndan araştırmacılar tarafından yürütülen ortak bir çalışma, M.S. 79 yılındaki patlamayla ilişkili sarsıntının etkilerine ışık tutuyor.

Çalışma, birlikte meydana gelen depremlerin etkilerini rapor etme gibi karmaşık bir konuyu masaya yatıran alandaki ilk çalışma olarak dikkat çekiyor. Volkanik ve sismik etkilerin aynı anda veya peş peşe gerçekleşebildiğinden volkanik etkiler depremlerin neden olduğu etkileri gölgede bırakabilir veya tam tersi olabilir. Yani araştırmacıların işi epey zor. İtalyan Ulusal Jeofizik ve Volkanoloji Enstitüsü Vezüv Gözlemevi'nden volkanolog Dr. Domenico Sparice, çalışmanın baş yazarı olarak şöyle diyor:

Sinirli Erkek Sendromu (İng: "Irritable Male Syndrome" , IMS) erkeklerde hormon seviyelerindeki dalgalanmalarla ilişkili olarak ortaya çıkan sinirlilik, depresif ruh hali, anksiyete ve genel huzursuzluk belirtileri ile karakterize edilen bir durumdur. Sendromun temelinde testosteron seviyelerindeki ani değişimler ve bu değişimlerin sinir sistemi üzerindeki etkileri yatmaktadır.

Testosteron seviyelerindeki dalgalanmaların erkek bireylerin psikolojik stres tepkileri üzerinde etkili olabileceğini gösteren çalışmalar bulunmaktadır.^[34] Bu durum, testosteronla ilişkili semptomların yalnızca biyolojik değil, aynı zamanda psikososyal faktörlerle de bağlantılı olabileceğine işaret etmektedir. Jed Diamond, IMS'nin yalnızca biyolojik faktörlere değil, aynı zamanda psikososyal etkenlere de bağlı olduğunu şu sözlerle ifade ediyor:^[25]

Öğrencileri yapay zekanın yön verdiği bir dünyaya hazırlamak, üniversiteden çok önce başlıyor. South Florida Üniversitesi (USF), Tampa Bay bölgesi ve ülke genelindeki sınıflara yapay zekayı entegre etmek için okul öncesinden 12. sınıfa kadar olan eğitimcilerle işbirliği yaparak gelecek nesillerin temel becerileri erken yaşta geliştirmelerini sağlıyor.

USF Eğitim Fakültesi’nden Profesör Zafer Ünal, öğretmenler için 1.000’den fazla ücretsiz yapay zekâ aracı içeren çevrimiçi bir platform olan TeacherServer’ı geliştirdi. 2024’te hayata geçirilen platformun kullanıcı sayısı kısa sürede patladı. Bugün yaklaşık 1,25 milyon öğretmen, ders planlama, sınav hazırlama, sunum oluşturma gibi işlerde bu araçlardan faydalanıyor. Ünal şöyle diyor:

İnsanlar, örüntü arayan hayvanlar olması dolayısıyla, hiçbir şey olmayan yerlerde bile örüntüler tespit etmeye meyillidir. Biz, aynı zamanda bir şeyleri sınıflandırmayla da çok ilgiliyiz. Muhtemelen hayata bu şekilde "kategorik bir şekilde" yaklaşmak, bilişsel olarak kolayımıza geldiği için... Eğer her bir yaprağı ayrı bir varlık gibi algılasaydık ve sadece "bir yığın yaprak" olarak göremeseydik, yaşayacağımız zorluğu düşünsenize!

Ama tabii ki bunun bir dezavantajı da var: Kategorilerimiz basit ve psikolojik olarak etkiye açık olduğu için yanlış yönlere gidebiliyoruz veya kompleks (ama gerçek olan) modelleri reddedebiliyoruz.

Bir avukatın işi, bir müşteriyi (müvekkili) hukuki konularda savunmaktır. Yine de, bir avukatlık bürosuna gittiğinizi ve açmayı düşündüğünüz bir dava için onlara danıştığınızı düşünün. Ofislerinden elinizi kolunuzu sallayarak, hiçbir ücret ödemeden çıkma ihtimaliniz nedir? Özel bir tanışıklığınız yoksa, sıfır. Avukatlar, hukuk bilgilerinden faydalanmanız için sizi saat, hatta kimi zaman dakika başı ücretlendirirler. Aynı durum mali müşavirlik, hekimlik, mühendislik gibi bilgi ve uzmanlık odaklı mesleklerin hemen hepsinde geçerlidir. Üstelik bu bilgilerin birçoğu, halka açık ve çoğu durumda ücretsiz olarak erişilebilir olmasına rağmen!

Ama bu mantıklıdır: Kimsenin eski dava kararlarını okuyup, kendi spesifik durumunu tespit edecek vakti yok. Kimsenin tüm vergi yasalarını, akışkan denklemlerini, kalp rahatsızlıklarının semptomlarını öğrenmeye vakti yok. Dolayısıyla kendi vaktimizden kaybetmemek için, bir uzmanın vakti ve bilgisine para öderiz. Bunda herhangi bir sorun yok.

Bugün biliyoruz ki; modern insanların bir bölümü, en geç 65,000 yıl önce başarılı bir şekilde Afrika’yı terk ettiler ve bu göç sonrası farklı bölgelerde yaşayan farklı insan türleriyle karşılaştılar. Ayrıca yolculukları sırasında Neandertallerle melezleşmiş olduklarını da biliyoruz, çünkü DNA’larının bir kısmı, günümüzde de Afrikalı olmayan modern insanlarda yaşamakta... Fakat bu, bizim türümüzün Afrika’dan ilk defa ayrılma girişimi değildi, görünen o ki Neandertallerle de ilk defa çiftleştikleri dönem de değildi.

Bir araştırma, bu iki tür arasındaki çiftleşmenin düşünüldüğünden çok daha erken, yaklaşık 100.000 yıl önce gerçekleştiğini ortaya çıkardı. Fakat bu sefer, modern insanlarda Neandertal DNA’sı aramak yerine araştırıcılar tam tersi yolu denediler. Sibirya’da bulunan Homo neanderthalensis kemiklerini inceledikten sonra insan DNA’sı izlerine rastladılar. Buldukları bu iki türün paylaştığı genom bölgeleri ise yaygın olarak Afrikalılarda görünmekte, bu da bir grup modern insanın Afrika kıtasını terketmeye çalıştığı bu dönemde Neandertallerle çiftleştiği ve daha sonra bu populasyonun yok olduğu anlamına gelmektedir.

Seyirci Etkisi, görgü tanıklarının suça müdahale etme sorumluluğunu bir başkasına atmaya meyilli olmasına verilen psikolojik bir isimdir. Yani Seyirci Etkisi Teorisi'ne göre bir tanık, bir olaya tek başına şahit olursa, o tanığın kurbana yardım etme ihtimali, birden fazla tanığın olaya tanık olduğu duruma göre daha yüksek olacaktır. Yani paradoksal bir şekilde, ortada ne kadar çok tanık varsa, kurbanın yardım görme ihtimali artmamakta, tam tersine tanıkların birbirine güvenerek kurbana yardım eli uzatmama ihtimali o kadar artmaktadır.

Örneğin otoyolda ölü bir hayvan ya da tehlike arz edebilecek bir çöp gördüğünüzde, durup sorunu çözmek yerine "Nasılsa bir başkası halleder." diyor olabilirsiniz. İşte bu, Seyirci Etkisi'nden kaynaklanmaktadır: Belki daha ıssız bir yolda karşılaşsanız, aynı unsur aslında daha az risk teşkil etmesine rağmen (çünkü daha az trafik vardır), durup da o riski ortadan kaldırma ihtimaliniz daha yüksek olabilir. Elbette insanlar "Aman canım benim sorumluluğum mu?" gibi yollarla bu davranışlarını rasyonalize etmeye çalışmaktadırlar - ki yazının ilerleyen kısımlarında buna da döneceğiz.