İlk Gece Etkisi: Alışık Olmadığınız Bir Yatakta Neden Uyumakta Zorluk Çekiyorsunuz?

Eğer bir otel veya yeni bir ev gibi yabancı bir ortamda iyi bir uyku uyumayı zor bulduysanız, yalnız değilsiniz. "İlk gece etkisi", uyku bilimcilerinin yakından haberdar olduğu bir şeydir. Bu, uyku konusunda yaptıkları araştırmalarda her zaman hesaba almak zorunda kaldıkları bir etmendir. Araştırmacılar genelde uyku deneylerinde, insanları evlerinden uzakta ve laboratuvar koşullarında gözlenikleri zaman, onların ilk geceki verilerini görmezden gelirler (ve veri setinin kalanından ayrı tutarlar). Peki ilk gece etkisine neden olan şey nedir? 

Bir çalışmaya göre, bir savunma mekanizması çeşidi olarak alışık olmadığımız ortamlarda yetersiz şekilde uyuyoruz. Dinlendiğimiz zaman (yani, dinlenmeye çalıştığımız zaman), görünüşe göre beynin bir yarımküresi, genelde olduğundan daha uyanık halde kalıyor. Bu durum, muhtemel tehlikeleri atlatmak için bir gözü açık uyumanın bir tür beyinsel eşdeğeri. 

Genel olarak bir muamma olan uyku, bilim insanları için bilmece gibidir. Pek çok hayvan uyur; ama bunun neden bir "ihtiyaç" olduğu tam olarak belli değildir. Hayatta kalma açısından bakarsak uyku, hayvanları günde en azından birkaç saat savunmasız bırakan, oldukça tehlikeli bir durumdur. Ama yine de hiç dinlenmeden yaşamaya evrimleşmek yerine, hayvanlardan bazıları, "tek gözü açık" uyuyabilecek biçimde evrimleşmiştir. Hayır, mecazen değil; gerçekten tek gözleri açık uyurlar! Şişe burunlu yunuslar, güney deniz aslanları, evcilleştirilmiş tavuklar ve beluga balinaları, beynin bir seferde sadece yarısının uyuduğu tek yarı küresel yavaş dalga uykusu (USWS) uygulayan türler arasındadır.

Bunu kendiniz de gözleyebilirsiniz. Mesela bir ördek sırasının sonundaki ördeğin dışa bakan gözü açık olacaktır. O göz, halen uyanık olan beyin yarıküresine bağlıdır. Bu şekilde uykudayken bile yırtıcı bir hayvan gördüğünde ördeğin beyindeki alarmı tetiklenir ve onun harekete geçmesini sağlar.

Mental Floss

Tahmin edebileceğiniz gibi, bu tetikte olan yarı uyku durumu tehlikeli ve öngörülemeyen ortamlarda gerçekten kıymetli bir özelliktir. Ancak ne yazık ki beyniniz otel odalarını ve yeni dairenizi de "tehlikeli" olarak kategorize edilebilir. Evet evet, doğru duydunuz: Bilim insanları, insanlarda da USWS (tek yarı küresel yavaş dalga uykusu) ya da daha doğrusu, "USWS Lite" denebilecek daha basit bir formunu keşfettiler. Brown Üniversitesi'nden uyku bilimci Masako Tamaki, The Guardian'a şöyle diyor:^[2]

Eğer içinde uyuyacağımız bir odanın güvenli olup olmadığını bilmiyorsak, o zaman bu "gece bekçisi" sistemini devreye sokarız ve böylelikle olağandışı olan bir şey yaşanırsa kolayca tespit edebiliriz. Bu bir koruyucu gibidir.

Araştırmacılar, yeni ortamlardaki bu huzursuzluğa neyin katkı yaptığını anlamak için, 35 gönüllünün uykusu üzerinde çalıştılar. Bilim insanları, bir hafta arayla ve iki hafta boyunca laboratuvardaki katılımcıların beyin hareketlerini gözlemek için elektroensefalografi, manyetikensefalografi ve manyetik yankı görüntüleme kullandılar.

Bilim insanları, bir kişinin ne kadar derin uyuduğunu gösterebilen bir tür beyin davranışı olan yavaş dalga aktivitesine (İng: "Slow Wave Activity" ya da kısaca "SWA") odaklandı. Her iki uyku seansında da SWA'ya dört farklı beyin yolağında bakarak, uyku derinliğinin odadaki karmaşadan nasıl etkilendiğini izlediler.

Takım, ilk gecede sözde uykucuların, beyinlerinin sol yarımküresinde sürekli olarak sağdakinden daha büyük hareketlilik gösterdiğini buldu. Sol yarımküredeki bu artan hareketlilik, "yavaş dalga" olarak adlandırılan bir uyku evresi olan derin uyku esnasında özellikle belirgindi. Takımın katılımcılara uykuları esnasında düzensiz şekilde bip sesleri çalarak gösterdiği üzere, bu hareketlilik bizi uyanmaya karşı daha yatkın hale getiriyor. Takım, bu sesleri uyuyan insanların sağ kulağında çaldığı zaman (sol yarımküreyi uyararak), gönüllüler daha büyük bir uyanma olasılığı gösterdi. Ayrıca, (sol kulakta ses çalınarak) sağ yarımküre uyarıldığı zamankinden daha hızlı şekilde uyandılar.

Ne düşündüğünüzü biliyoruz: Sanki bu zavallı insanlar zaten ilk geceyi yabancı bir laboratuvarda geçirerek yeterince şeyle uğraşmamış gibi, bilim insanları bir de kasten ses işkencesi yapıyorlar!

İlk gece, diğer uyku evrelerinde (yavaş dalga uykusundan farklı olan), aynı gözlem araçları yer almasına rağmen iki yarımkürede de yükselen bir etkinlik veya uyanıklık görülmedi. Ayrıca grup, geçirdikleri ikinci gece itibariyle laboratuvar yataklarına alışmış görünüyordu ve bu durum, ilk gece etkisinin aslında ilk geceyle sınırlı olduğunu ve sadece yavaş dalga uykusu sırasında sol yarımkürede gerçekleştiğini akla getirdi.

Araştırma sonuçları, insanlarda da bir çeşit USWS olduğunu öne sürüyor. Dolayısıyla insanlarda ilk gece etkisi, aşina olunmayan ve potansiyel olarak tehdit içeren bir ortamda yarı-uyanık olmaktan kaynaklanıyor olabilir. Araştırmacılar, Current Biology'deki makalelerinde şöyle diyorlar:^[1]

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Bildiğimiz kadarıyla, ilk gece etkisi ile ilişkilendirilmiş bölgesel asimetrik yavaş dalga etkinliği, insanlarda hiç bildirilmedi.

Yuka Sasaki ise bir basın açıklamasında şöyle diyor:

Beyinlerimiz, balina ve yunusların sahip olduğu sistemin minyatür bir versiyonuna sahip olabilir. Sık sık seyahat edenler, beyinlerini ilk gece etkisini etkisiz hale getirmek için, farkında olmaksızın eğitmiş olabilirler. Beyinlerimiz, fazlasıyla esnektir. Dolayısıyla, sıklıkla yeni yerlerde uyumak zorunda olan insanlar, uykusuzluk sorunu yaşamayabilir.

Takım, ilk gece etkisinin kapsamı hakkında hâlâ daha fazlasının keşfedilmesi gerektiğinin farkında. Sonuçta bu sadece küçük bir grup katılımcı ile gerçekleştirilen epey küçük bir deneydi ve deneyde yavaş dalga uykusunun sadece ilk aşaması gözlendi. Sonraki evreler sırasında beynin dahili uyanıklık bölgesinin içten değişebilmesi mümkün olabilir, bu durum daha önce yunuslar gibi hayvanlarda gözlenmişti. Tamaki, The Guardian'a şöyle aktarıyor: 

Uyanık yarımkürenin gece boyunca değiştiğini gösteren güçlü bulgular var.

Bu özel kuramı doğrulamak, gelecekteki araştırmaya kalacak, fakat o zamana kadar, yeni bir yerde yetersiz bir gece uykusu geçirdikten sonra neden çok huysuz hissettiğimizi en azından şimdi biliyoruz. Ekibin sonraki çalışmaları, ilk gece etkisini devre dışı bırakmaya çalışmak... Böylelikle insanların daha iyi bir ilk gece uykusu almasını sağlamaya çalışacaklar.

Ayrıca aslında bu sisteme minnettar olmamız gerekir çünkü bu, vücudumuzun bizim geceleri güvende olduğumuzdan emin olma şeklidir. Hem rahat uyuyamazsanız, en azından sabahları dinçleşmek için her zaman kahve var, değil mi?