İlk Canlıdan İnsana Evrim: Evrim Ağacı'nın İnsanlara Giden Dallarında Hangi Evrimsel Değişimler Yaşandı?

Genellikle evrimden söz edildiğinde, hele ki insan evriminden söz edildiğinde akla gelen ilk şey "maymunlar" olur, o kadar. Ondan gerisi, berisi, arası bilinmez. "Ne yani, biz şempanzeden mi geliyoruz; o zaman onlar neden insan olamıyor?" seviyesinden öteye gidemeyen bir algı çerçevesinde, evrimsel biyoloji gibi insanlık ve bilim tarihinin gördüğü en güçlü bilim dallarından biri hiçe sayılıyor. İnsan-maymun-evrim ilişkisini burada, burada, burada ve burada detaylıca analiz etmiştik ve doğru bilinen yanlışları düzeltmiştik; tekrar etmeye gerek yok. 

Öte yandan biz modern insanlar (Homo sapiens), 4 milyar yıla yakın canlılık tarihinde son 250.000 yıldır var olan türleriz. Yani gezegen üzerindeki canlılığın %0.006'lık kısmında yer alıyoruz. Bir diğer deyişle, zamansal olarak bir hiçiz. Tabii bu sadece bizimle ilgili bir durum değil. Her ne kadar evrim tarihini her zaman kendi gözlerimizden anlatmaya meyilli olsak da, bugün bizlerle birlikte aynı gezegeni paylaşan ortalama 60 milyon canlı türünün birçoğu, bu uçsuz bucaksız evrim zamanının kısacık bir diliminde var olmuş canlılar. Çünkü bugüne kadar var olan türlerin %99'undan fazlası yok oldu, sadece %1'i yoluna devam ediyor.

Fakat bu, şu anda yaşayan türlerin "özel" olduğu anlamına gelmiyor. Bundan 300 milyon yıl öncesinde yaşayan canlılar da, kendi zamanlarına kadar yaşamış olan canlıların çok ufak bir kısmını temsil ediyordu. Evrim böyledir. Her zaman kesidinde var olan en uyumlu bir grup canlı hayatta kalır ve gelecek nesilleri inşa eder. Geri kalan ezici bir çoğunluksa zamanla yok olur veya biyolojik olarak baskın türlere karışarak asimile olur. Bu nedenle belli bir zaman aralığında var olan türler, genel türlerin çok ufak bir kısmını yansıtır.

Yukarıdaki görsel, Evrim Ağacı'nın ufacık bir örneğinde, insana giden dalı kırmızıyla göstermektedir. Bu, bize önemli bir gerçeği gösterir: Evrim, zincirleme olarak işleyen bir süreç değildir! Evrimsel süreç aşırı dallı budaklıdır ve yukarıdaki gibi çizimlerin her bir basamağında, en azından 1, muhtemelen onlarca diğer tür evrimleşmiştir. Bu, o basamakların her birinin "dallanmasına" neden olur. Bu da bize aşağıdaki gibi Evrim Ağacı'nı verir.

Buna bağlı olarak, bu tarz çizimlerde neyin anlatıldığı da iyi sorgulanmalıdır. Örneğin aşağıda gösterdiğimiz ve Darwin'in sadık dostu biyolog Huxley tarafından yayınlanan (ve Waterhouse Hawkins tarafından çizilen) insan ve maymun iskeletleri kıyası, aslında doğrudan bir evrimsel yolak iddiasında bulunmamaktadır. Sadece iskeletlerin benzerliğini göstermeyi hedeflemektedir.

Öte yandan aşağıdaki gibi çizimler, ne anlatmaya çalıştıklarına bağlı olarak doğru veya yanlış olabilirler:

Aslında çizimler yapısal olarak "hatalı" değillerdir; sadece hatalı bir izlenim uyandırdıkları için evrimsel biyologlar tarafından pek sevilmezler. Bu çizimler özlerinde doğrudur; çünkü atasal bir türden torun bir türe giden evrimsel yolağı, kuzen türlere yer vermeksizin gösterir. Tüm bu süreci, sanatsal bir şekilde, şöyle göstermek de mümkündür:

Bu çizim, sadece yukarıdaki görselde gördüğünüz kırmızı hattın, en uçtaki ufacık bir kısmını göstermektedir. Ki o bile tam olarak doğru değildir. Maymunsu atalardan insana gelene kadar birçok tür, bizlere gelecek soy hattından ayrılarak kendi yollarına gitmiştir. Örneğin Kenyanthropus cinsi ya da Homo neanderthalensis, bizlerin atası olmayan, sadece kuzen konumunda olan "insansı" türlerdiri

İnsana Giden Evrimsel Yolak

Şimdi gelin en başta verdiğimiz kırmızı hatlı Evrim Ağacı inceleyelim. İlk bakışta gördüğümüz, tam da yukarıda bahsettiğimiz gibi, bol miktarda dallanma olduğudur. Bu tür ağaçlar, "kök" kısmından başlanarak okunur. Burada "kök", en sol tarafta, "Evrensel Ortak Ata" (İng: "Universal Common Ancestor") olarak işaretlenmiştir. Bu canlı, bütün canlılığın atası konumunda olan, cansızlıktan ilk evrimleşen yapılar olan koaservatlardır. Sonrasında, sola doğru gidildiğinde, hızla günümüze yaklaşılır. Zaman içerisinde ilerledikçe, sayısız dallanmadan geçildiğine dikkat ediniz. Genellikle bu dallanmalar 2 alt dala ayrılma şeklinde olmaktadır; çünkü en net bilinen türleşme ve ayrışma örnekleri yazılmıştır. 

Ayrıca her dalda, bir sayının yer aldığına dikkat ediniz. Bu sayılar, o noktada meydana gelen büyük evrimsel değişimleri göstermektedir. Örneğin "1" numara ile gösterilenler, basit yapılı hücreli canlıların (prokaryotlar), karmaşık yapılı hücreli canlılara (ökaryotlar) evrimini göstermektedir. Bugün bu sürecin Endosimbiyotik Teori denen bir teori dahilinde gerçekleştiğini biliyoruz. Bir prokaryotun, bir diğer prokaryot içerisine hapsolması ve mutualist (karşılıklı faydacı) bir yaşam biçiminin evrimleşmesi nedeniyle, karmaşık ve zarlı yapılı hücreler, yani ökaryotlar evrimleşimiştir. Bu şekilde bir "kaynaşma" olduğu için, o dal üzerinde Bakteriler'den (Bacteria) gelen oklar görülmektedir.

Önemli Yol Ayrımları

İnsana giden kolda, sırasıyla meydana gelen kritik evrimsel dönemeçleri sıralayacak olursak:

1. Simbiyotik bakterilerin mitokondrilere evrimleşmesine neden olan endosimbiyoz olayı
2. Çok hücreliliğin evrimi ve hücre-doku farklılaşmasının başlaması
3. Hayvanların evrimi, iç sindirim kanalının oluşması, kasların evrimi
4. Döterostomlar olarak bilinen, embriyolojik gelişim sırasında oluşan ilk açıklığın anüsü oluşturduğu canlıların evrimi
5. Kordalıların evrimi, omurga-omurilik düzleminin temelini atacak olan notokordun evrimi, sırt omur şeridinin evrimi
6. Omurgalıların evrimi, kemikli iskelet yapısının oluşması
7. Dört üyeliler olarak da bilinen Tetrapod'ların evrimi; kol-bacak gibi uzuvların oluşumu
8. Yumurtaları içerisinde amniyotik zar yapısına sahip Amniyotlar'ın evrimi, sudan karaya çıkışı sağlayacak ve sürdürecek yapıların erken oluşumu
9. Memeliler'in evrimi, ayırt edici çene bağlantısının oluşumu, orta kulak kemiklerinin özelleşmesi ve süt salgısının evrimi
10. Primatların evrimi; binoküler görüşün evrimi, ağaç üzerinde yaşama geçiş
11. İnsanı maymunların evrimi, kuyrukların yitirilmesiyle Kuyruksuz Maymunlar'ın evrimleşmesi
12. İki ayak üzerinde durabilen insansıların evrimi
13. Homo sapiens türünün Afrika'dan tüm Dünya'ya yayılımı

Dikkat edecek olursanız, her ayrım türleşmeyi de beraberinde getirmektedir. Çünkü evrim, bir canlı grubunun tamamında, bir anda meydana gelen bir süreç değildir. Popülasyonların bir kısmında belli özellikler evrimleşirken, diğerleri bu sürecin dışında kalmıştır. Onlar, Evrim Ağacı üzerinde diğer tarafa giden dalları oluştururlar. Bu canlılar kimi zaman farklı evrimsel yolaklara girerek günümüze kadar gelirler. Örneğin Bakteriler, Ökaryotlar'ın evriminden sonra kendi yollarına devam etmişler ve bugünlere kadar ulaşmışlardır. Bu süreçte kendi evrimsel süreçlerini yaşamış ve değişmişlerdir. Kimi zamansa bu ayrımların diğer tarafında kalan canlılar yok olurlar. Örneğin Memeliler'in evriminde (9. ayrım noktası) Morganucodonta, Docodonta, Tikitherium, Hadrocodium gibi canlı grupları, varlıklarını sürdüremeyerek yok olmuşlardır. Bunlar, Evrim Ağacı'nda günümüze (en sağ tarafa) kadar ulaşamayan dallar olarak gösterilirler.

Uzun lafın kısası, devasa bir Evrim Ağacı üzerinde insana ve diğer bin bir türe gelen evrimi, sadece yakın tarihlerinden ibaret görmemiz doğru değildir. Yakın tarihe yönelik daha fazla bulguya erişebildiğimiz için, bilgilerimizin daha eksiksiz olduğu doğrudur. Ancak yine de, sadece kısıtlı bir evrimsel döneme saplanıp kalarak, çok daha antik bir tarihi görmezden gelmek, hatalı analizlere neden olabilecektir.