İdyofon Sözcükler: Sesleri Kulağa, Anlamları Gibi Gelen Sözcükleri Öğrenmek Neden Daha Kolaydır?

Yazıya başlamadan önce ufak bir test yapalım mı? Şu Japonca kelimelerin Türkçe anlamlarını tahmin etmeye çalışın (cevaplar yazının içerisinde):

1. Kibikibi:
2. yorgun
3. enerjik
4. Bukubuku:
5. şişman
6. zayıf
7. Pikapika:
8. karanlık
9. aydınlık
10. Wakuwaku:
11. heyecanlı
12. sıkkın
13. Taisetsu:
14. önemsiz
15. önemli
16. Abunai:
17. tehlikeli
18. güvenli

Konuya balıklama dalmadan önce dilbilimin araştırma alanlarından biri olan sözcük oluşumuna dair birkaç şey söyleyelim.

Sözcükler yapay veya doğal birçok morfolojik süreç sonucunda türetilir. Bunlar arasından örnek olarak:

• ekleştirme (yani sözcüğün başına veya sonuna ek getirerek yeni bir sözcük oluşturma. Ör. iyi-iyilik),
• ödünç alma (yani başka bir dilden alınan sözcüğü bir dile uyarlama. Ör. votka, robot, zebra, garaj),
• ödünç çeviri (yani bir dildeki sözcüğün veya sözcük öbeğinin başka bir dile doğrudan çevirisi. Ör. shopping centre-alışveriş merkezi, answer key-cevap anahtarı) veya
• ses öykünmesi (yani doğadan alınan bir sesin bir sözcüğe verilmesi, onomatope. Ör. şırlamak, tıslamak, havlamak, hışırtı, gıcırtı) verilebilir. Bu yazıda aklımızda tutmamız gereken yöntem en sonuncusu, yani ses öykünmesi (İng. “onomatopoeia”).

Bunu cebe attıktan sonra dilbilimden bir kavramla devam edelim: dilin nedensizliği. Sanırım bu kavram en iyi şekilde bir örnekle açıklanabilir. Türkçeden bir sözcük düşünün: köpek, fare, masa, top, kâğıt… Şimdi de bu sözcüğün ifade ettiği anlamı, ta ki o sözcük size anlamlı gelmeyi bırakana dek geri plana itin (bu konuda o sözcüğü aklınızdan veya sesli olarak tekrar tekrar söylemek yardımcı olabilir). Dilin nedensizliği, bir sözcükle o sözcüğün ifade ettiği anlam arasındaki işte bu boşluktur. Yani “köpek” sözcüğü tek başına “tüylü, hareketli, kulaklarının arkasının kaşınmasına bayılan dört ayaklı bir canlı”yı ifade etmez. O sözcüğü gördüğümüzde veya işittiğimizde tırnak içerisinde belirtilen niteliklere sahip canlıyı düşünmemiz için aslında hiçbir sebep yoktur.

Şimdi ben buraya neden çıktım, niçin çıktım, nasıl çıktım, gelelim oraya. Max Planck Psikodilbilim Enstitüsü ve Radboud Üniversitesinden araştırmacılar, Japonca bilmeyen bir grup Hollandalı öğrenciye Japonca idyofon (yani kulağa, ifade ettiği anlam gibi gelen; yani “dilin nedensizliği” kavramının aksine işaret eden) sözcükler göstermişler ve öğrencilerden bu sözcüklerin anlamlarını tahmin etmelerini istemişler. Öğrenciler de kibikibi (enerjik), bukubuku (şişman), pikapika (aydınlık) ve wakuwaku (heyecanlı) gibi sözcüklerin anlamlarını şans faktörünün elenmesine yol açacak oranda doğru bilmişler.

Sonrasında araştırmacılar ikinci bir grup öğrenciden de Japonca sözcükler öğrenmelerini istemişler. Öğrenciler bu sözcüklerin yarısını gerçek anlamlarıyla (yani kibikibi-enerjik, bukubuku-şişman) diğer yarısını da zıt anlamlarıyla (pikapika-karanlık, wakuwaku-sıkkın) öğrenmişler. Bunun sonucunda öğrenciler, gerçek anlamlarıyla öğrendikleri sözcükleri, zıt anlamlarıyla öğrendiklerinden çok daha iyi hatırlayabilmişler.

Ancak araştırmacılar bu sonucun tamamen idyofon sözcüklerin bu özelliklerinden kaynaklandığına emin olmak için üçüncü bir grup öğrenciden de birtakım sıradan (idyofon olmayan) sözcükleri yine yarısı gerçek anlamlarıyla diğer yarısı da zıt anlamlarıyla olacak şekilde öğrenmelerini istemişler (taisetsu-önemli, abunai-tehlikeli). Fakat bu deneyin sonucunda sözcük öğreniminde (ister gerçek anlamıyla öğrenmiş olsunlar, ister zıt anlamıyla) hiçbir farklılık meydana gelmemiş.

Şimdi bu noktada ses öykünmesiyle türetilmiş sözcükler ve idyofon sözcükler arasındaki farka değinmek gerek. Öncelikle, açık konuşmak gerekirse Türkçede idyofon sözcük var mı, emin değilim. Ancak Avrupa dillerinde pek az kullanılırken Asya dillerinde, özellikle de Japoncada bol miktarda bulundukları biliniyor. Ses öykünmesiyle türetilmiş sözcüklerden farklarıysa şu: Onomatope sözcükler tanımladıkları sesin kaynağıyla fonetik açıdan çok büyük bir benzerlik taşırken (bir örnek için bkz. Ylvis – What Does The Fox Say?), idyofon sözcükler bundan çok daha karmaşık ve çok yönlü anlamları ifade edebiliyor. Örneğin Japoncada kuyokuyo sözcüğü “önemsiz bir şeyi göz ardı etmek”, yoçiyoçi sözcüğü de “yürümeye yeni başlamış bir çocuğun yürümeye çalışırkenki sallantı hareketi” anlamına geliyor.

Peki hocam, bu bilgiler gerçek hayatta ne işimize yarayacak? Bu deney, öncelikle şunu ortaya koyuyor: Tüm kültürlerde ve dillerde duyumsal olguları ifade etmek için benzer sesler kullanıyoruz. Dahası, ses ve anlam arasındaki bu bağlantılar sözcük öğrenimine dair kuramların, yaklaşımların ve yöntemlerin geliştirilmesine büyük katkı sağlıyor. Araştırmanın bir diğer önemi de geleneksel dilbilimdeki “dilin nedensizliği” ilkesinin dayanaklarından birini daha zayıflatıyor olması.

Matrix’teki gibi bir süper-bilgisayardan beyne doğrudan bağlantı yoluyla bilgi yükleme yöntemi henüz geliştirilmediğinden şu anda bir dil öğrenmeye karar vermişseniz muhtemelen aylarca dil kurslarına gitmeniz gerekecek. Ancak öğrenmek istediğiniz dildeki sözcükleri öğrenmeye idyofon veya onomatope olanlardan başlarsanız motivasyonunuzun ve cesaretinizin kaybolmasını önleyebilirsiniz (ki bir dil öğretmeni olarak bunların pek de küçümsenmemesi gereken etkenler olduğunu söyleyebilirim).