Helyum Çekirdeğinin Boyutu, Tarihteki En Yüksek Hassasiyet ile Ölçüldü! Bu Ne Anlama Geliyor ve Ne İşe Yarayacak?

Helyum çekirdeğinin boyutu, içinde bir elektronun daha ağır kuzeni olan muon ile yer değiştirdiği egzotik helyum atomları kullanılarak ölçüldü. Bu bulgu, protonun yarıçapına yönelik on yıllık bir bilmeceyi açıklığa kavuşturuyor.

Helyum, evrende hidrojenden sonraki en yaygın elementtir. Helyumun en yaygın izotopu olan Helyum-4, α parçacığı (alfa parçacığı) olarak da adlandırılır ve çekirdeğinde iki proton ve iki nötron barındırır. Bu parçacık diğer hafif çekirdeklere göre daha yoğundur. Örneğin, hidrojenin izotopu olan ve çekirdeğinde yalnızca bir proton ve bir nötron barındıran döteryum atomundan %20 daha küçüktür. Alfa parçacığının gerçek boyutu, protonun yarıçapının sanılanın aksine çok daha küçük olduğunu öne süren on yıllık bir deney nedeniyle, özellikle ilgi çekicidir. Bu sonuç parçacık fiziği içerisinde değerlendirilen standart modeldeki kayıp parçalar hakkında daha fazla spekülasyon oluşmasına neden oldu. Krauth ve arkadaşları, Nature'da bu tür açıklamaları çok fazla sınırlandıran ve nükleer yapı teorisi için bir kıstas oluşturan alfa parçacığının boyutu ile ilgili bir tespit yapıyor.^[1]

Ölçüm İçin Lazer Spektroskopisi Kullanıldı!

Yazarlar, lazer spektroskopisi olarak bilinen bir teknik kullanarak α-parçacık boyutunu ölçtüler. Bu yaklaşım, atomların ışığı yalnızca atomik yapının ayrıntıları tarafından belirlenen -yani negatif yüklü elektronların pozitif yüklü çekirdekle ve birbirleriyle etkileşimi ile belirlenen- kesikli frekanslarda yayabileceği ve soğurabileceği gerçeğine dayanmaktadır. Protonlar, çekirdeğin yüklü bileşenini oluşturur. Protonların sayısı elementi belirler ve uzamsal kapsamları, çekirdeğin boyutunu tanımlayan nükleer yük yarıçapı adı verilen bir özellik ile nitelendirilir.

Soğurma ve emisyonun tam frekansları, az da olsa çekirdek yüküne bağlıdır. Bu nedenle, bu özellik, atomik yapı, frekansları etkileyen diğer tüm faktörlerin yeterince doğru bir şekilde hesaplanması adına yeterince iyi anlaşılırsa belirlenebilir. Bu alanda göz ardı edilemeyecek kadar önemli gelişmeler olmasına rağmen, bu sonuçlar şu an yalnızca çekirdeğe bağlı bir elektron ya da benzer bir parçacık içeren iki yapılı sistemler için geçerli. Yeni bir parçacık eklemek ise karmaşıklığı akıl almayacak bir şekilde artırıyor ve bu yüzden kuantum mekaniği hesaplamaları şu an başa çıkılabilir değil. Sonuç olarak, lazer spektroskopisi yalnızca protonun ve döteryum çekirdeğinin boyutlarını elde etmek için kullanılabiliyor.^{[2], [3]}

Krauth ve çalışma arkadaşları, bu yaklaşımı α parçacığı üzerinde uygulamak için zekice bir yöntem kullandılar. Elektronların ağır kuzeni olan negatif yüklü müonları az yoğunluklu bir helyum gazının içine enjekte ettiler. Müonlar arasındaki çarpışmalar ve gaz, müonların enerji kaybetmesine neden oldu ve belirli bir müon, helyum atomu içindeki iki elektrondan biri ile yer değiştirebildi (şekil 1). Bu müon sonrasında çok daha fazla enerji kaybederek atom çekirdeğine daha da yaklaştı. Bu aşamada ikinci elektron, α parçacığı ve bir müondan oluşan pozitif yüklü bir iyon oluşturarak atomdan dışarı atıldı.

Nature

Müonik helyum iyonunun atom yapısı teorik olarak çok yüksek bir kesinlikle belirlenebilir. Dahası, müon kütlesel olarak elektrondan yaklaşık 200 kat daha ağır olduğu için, helyum çekirdeğine elektronun duracağından 200 kat daha yakın bir konumda bulunuyor. Sonuç olarak lazer spektroskopisi, sıradan tek yüklü helyum iyonunun aksine müonik helyum iyonu kullanıldığında α parçacık boyutuna yaklaşık sekiz milyon kat daha hassas. Kayda değer hassaslık şu anki çalışma için gerekli olan deneysel eforun büyüklüğünü doğruluyor.

Bir müon, bir elektrona ve nötrinolar denilen yakalanması zor parçacıklara bölünmeden önce yalnızca iki mikrosaniye kadar bir süre var olabiliyor. Bu nedenle, Krauth ve ekibinin kendi deneysel çemberlerine giren ve bir müonik helyum iyonu yaratabilecek potansiyeli olan her bir müonu tespit etmesi ve daha sonra bu müonik helyum iyonu oluşumunun bir mikrosaniyesi içinde iyi tanımlanmış bir frekansta lazer ateş etmesi gerekiyordu (Şekil 1). Sonunda, lazer uyarımından sonra yayılmış olan iyondan çıkan tek bir X-ray fotonunu ve bir müonun bozunumundan sonra üretilen elektronu belirlemeleri gerekiyordu. Doğru lazer frekansında, bu aksiyonların saat başına yaklaşık 8 tanesi tespit edildi ve diğer atomik süreçlere bağlı olarak meydana gelen 50,000 tepkimeden ayırt edilmesi gerekti.

Bu cesur çabanın sonucu olarak α parçacığının yarıçapı yalnızca 1 attometre (10^-18 metre) hassasiyetle ölçüldü - ki bu ölçüm, proton yarıçapının kabaca 1000'de birine denktir. Bu değer, elektron-helyum saçılımına dayanarak yapılan ölçümlerden 5 kat daha hassastır.^[4] Bu bulgu kulağa oldukça akademik gelse de, temel fiziğin pek çok alanı için çok önemli. Özellikle ilk kez müonik atomların ve elektron saçılımının lazer spektroskopileri bu kadar tutarlı sonuçlar verdi, halbuki aynı durum proton ve döteryum çekirdeği için söz konusu değildi.

Araştırmanın Geleceğe Dönük Önemi

1. Proton Yarıçapı Bilmecesini Çözebilir!

Protonun yarıçapı için müonik hidrojenden elde edilen değer, elektron saçılması ve basit hidrojenin lazer spektroskopisi dahil olmak üzere diğer yaklaşımlardan elde edilmiş ve önceden kabul görmüş değerden yaklaşık olarak %4 daha küçüktü.^[2] Proton yarıçapı hakkındaki bu bulmaca, müonlar ve standart modelde yer almayan diğer parçacıklar arasındaki etkileşimle ilgili süreçler hakkında birçok teorinin oluşmasına yol açtı.^[5] Bununla birlikte, helyum konusundaki anlaşma, bu spekülatif süreçlerin birçoğunu dışarıda bırakıyor çünkü bunların müonik helyumda olduğu kadar müonik hidrojen ve müonik döteryumda da meydana gelmemesi için hiçbir neden yok.

2. Kuark Seviyesinde Nükleer Yapı Modeli İnşa Edilebilir!

Krauth ve meslektaşlarının ölçümleri başlangıçta nükleer yapı modellerini iyileştirmek için de kullanılabilir. Atomik yapı, iyi anlaşılmış elektromanyetik etkileşim tarafından belirlenirken nükleer yapı, çok daha karmaşık olan güçlü nükleer kuvvet tarafından yönetilir. Topluca nükleon olarak bilinen çekirdekteki proton ve yüksüz nötron birliği, karmaşık bir iç yapıya sahiptir. Her bir nükleon kuark denilen ve güçlü nükleer kuvvetle birbirine bağlı olan üç temel parçacıktan oluşur. Çekirdeğin kendisi, nükleon sınırlarının ötesinde devam eden ve yalnızca bir femtometreden (10^-15 m) daha kısa mesafelerde etki eden güçlü kuvvet kalıntısıyla bağlanır.

Fizikçilerin nükleer yapıyı kuark seviyesindeki bir tanıma dayandırarak açıklayabilecek bir teorisi henüz yok. Bunun yerine fizikçiler, tek tek nükleonlar arasındaki 'etkili' kuvvetleri dikkate alan ilkin nükleer yapı modellerine güvenirler. Bu modellerin formülleştirilmesi için hafif nükleer sistemleri tanımlayan kritik parametrelerin bilinmesi gerekir. Şimdi elde edilen α parçacığının yük yarıçapı bu parametrelerden biri olarak işe yarayabilir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

3. Ağır Elementlerin Nükleer Yarıçapları Hassaslıkla Hesaplanabilir!

Araştırmacıların bulgusu, ayrıca, helyumdan daha ağır elementlerin nükleer yük yarıçaplarının hassas ölçümlerini sağlayacak planlı deneyler için bir mihenk taşı niteliğinde. Bu hedef, helyum benzeri iki elektronlu sistemler için gerekli kuantum mekaniksel hesaplamalar hazır olduğunda ulaşılabilir olacaktır. Bu yöndeki teorik ve deneysel çalışmalar hala devam etmektedir.^{[6], [7]} Helyumun ölçülen yük yarıçapı, bu tür hesaplamalar için ideal bir ölçüm durumu olarak hizmet edecektir. Birlik sağlanırsa, lityumdan nitrojene en azından tüm kararlı izotopların yük yarıçaplarını, ilgili helyum benzeri iyonlar üzerinde lazer spektroskopisi yaparak belirlemek mümkün olmalıdır. Bu tür iyonlar, büyük parçacık hızlandırıcı tesislerinde benzer müonik sistem çalışmaları için gerekenden çok daha az bir çabayla küçük laboratuvar deneyleri sonucunda üretilebilir.