Hayvanlar Arasında Görülen Üreme Stratejisi Çeşitleri Nelerdir?

Üreme stratejileri, genellikle eşey içi herhangi bir rakibe sahip olan bireylerin rakiplerini yenip dişi veya erkek partnerleri ile çiftleşmelerini sağlayan evrimsel süreçte geliştirilen özelliklerdir. Çekici dış görünüş veya ses, aynı cinsiyete sahip olan rakiplerini yenmelerini sağlayan silah veya zırhlar, vücut büyüklüğü gibi özellikler üreme stratejilerine örnek olarak verilebilir. Bu özellikler tıpkı diğer özellikler gibi çevresel koşullara göre şekillenmiş ve çevresel koşulların değişmesinden ötürü zamanla farklılaşmıştır. Bu stratejiler bazı aşırı durumlarda tür içi yavruların ölümüne bile sebep olabilir ya da sadece eşey içi rekabet oluşabilir. Hatta eşey içi rekabet için erkek bireyler, evrimsel süreçte taktiksel zekâ bile geliştirebilir. Bazı durumlarda bu stratejiler erkek bireyin ölümüne bile sebep olsa da fayda sağladığı üreme başarısı nedeniyle bu özellikler cinsel seçilim sürecinde seçilmiştir.

Örneğin bir kuşun, karşı cinsteki diğer kuşu cezbetmek için sahip olduğu parlak veya uzun tüy ya da çekici ses gibi özellikler bireyin hayatta kalma ihtimalini büyük ölçüde azaltmaktadır. Fakat buna rağmen evrimsel süreçte seçilebilmiştir. Bunun sebebi bu özelliklere sahip olunduğunda elde edilen üreme başarısının, bu özellikler olmadan elde edilen hayatta kalma başarısından daha fazla olmasından kaynaklanmaktadır. Darwin bunun doğal seçilim ile açıklanamayacağını fark ettiğinden dolayı bu tarz durumları cinsel seçilim ile açıklamaya çalışmıştır.

Bu tür üreme stratejileri eşey içi mücadelelerde bireye fayda sağlamak için var olsa da bazı durumlarda bu tür stratejiler sadece diğer eşeyin, bireye vereceği zararları engellemek amacıyla ortaya çıkabilir. Bu üreme stratejilerinin genellikle erkek bireyler tarafından geliştirilmesinin en büyük sebeplerinden biri dişi seçiciliğidir. Çiftleşme partnerini seçen taraf genellikle dişiler olduğundan erkek bireyler bu şansın diğer erkeklere kaptırılabilme ihtimaline karşı çeşitli üreme stratejileri geliştirmişlerdir.

Seçici tarafın dişi olmasının sebebi dişi bireyin yavruya yaptığı ebeveyn yatırımının, erkek bireyin yaptığı ebeveyn yatırımından daha fazla olmasıdır. Dişi birey çoğu zaman yavru için enerji ve zaman bakımından daha fazla yatırım yapmaktadır. Dişi, yumurtayı oluşturur (yumurta oluşumu sperm oluşumundan daha maliyetlidir) yavruyu taşır veya yumurtlar, yavruyu korur ve besler. Fakat erkek bireyin yaptığı yatırım çoğu zaman sadece sperm üretimi ile sınırlıdır. Bu nedenle dişi daha fazla yatırım yaptığı için partneri dişi birey seçecektir. Dişi ya yavru bakımında kendisine yardımcı olacak bir erkeği seçecektir ya da genetik olarak daha avantajlı olan bir erkeği seçecektir. Çünkü erkeğin genetik olarak avantajlı olması, oluşacak yavrunun da bu tür genetik özelliklere sahip olacağı anlamına gelmektedir.

Canlılarda Görülen Üreme Stratejisi Çeşitleri

Tıpkı diğer özellikler gibi üreme stratejileri de doğada büyük çeşitlilik göstermektedir. Canlılar birbirleriyle dövüşmekten sinsi stratejiler geliştirmeye kadar birçok yöntem kullanarak üreme başarısını artırmayı hedefler. Üreme başarısını artırmak evrimsel süreçte hayati bir konudur. Bu nedenle sadece türler arası değil, aynı zamanda tür içinde bile çok çeşitli üreme stratejileri mevcuttur.

Fiziksel Rekabet

Fiziksel rekabet, genellikle erkek bireylerin fiziksel güç, vücut büyüklüğü, pençe ve/veya sivri diş gibi özellikleri kullanarak diğer erkek bireyleri yenip dişi bireylerle çiftleşmek için birbirleriyle rekabet etmeleridir. Üremek amacıyla verilen fiziksel rekabet, eşey içi bir cinsel seçilim baskısına sebep olur. Erkek bireyler, diğer erkek bireyleri yenebilmek için evrimsel süreçte çeşitli stratejiler geliştirir. Bu durum, vücut büyüklüğü gibi eşeyler arası görünüm farklılığına, yani cinsel dimorfizme sebep olabilir. Erkekler arası fiziksel rekabet bazı durumlarda fiziksel yaralanmalara, bazı durumlarda ise ölümle sonuçlanabilir.

Fakat üreme stratejileri bireyin hayatta kalma başarısından çok, üreme başarısını artırmaya odaklıdır. Bu stratejiler bireyin üreme ihtimalini artırabileceği gibi bireyin hayatta kalma ihtimalini de düşürebilir. Evrimsel süreçte hayatta kalma ihtimalini düşüren özellikler, üreme başarısını arttırıyorsa evrimsel süreçte seçilebilir.

Deniz iguanalarında en büyük vücuda sahip olan erkek bireyin, üreme ihtimali çok yüksektir. Çünkü erkek deniz iguanaları arasında fiziksel bir rekabet görülmektedir. Erkek deniz iguanaları Galapagos adalarında yaşar ve fiziksel güçlerini kullanarak kendi bölgelerini oluşturup bu bölgelerde dişilerle çiftleşir. Bir erkek deniz iguanası, başka bir erkek deniz iguanasının kendi bölgesinde bir dişiyle çiftleşmesine izin vermez.

Bunun olması durumunda erkek birey, fiziksel gücünü kullanarak diğer erkek bireyin çiftleşme süreci daha bitmeden onu kendi bölgesinden geri püskürtür. Bu durumda vücudu diğer erkek bireylere kıyasla daha küçük olan erkek bireyin çiftleşme ihtimali çok düşüktür. Bu nedenle vücudu daha küçük olan bireyler, karşıt bir üreme stratejisi olarak ejakülasyon süresini kısaltırlar. Bu sayede cinsel birleşme kısa sürer ve bireyin çiftleşme sürecine müdahale edilemez. Çünkü çiftleşme süreci zaten tamamlanmış olur.

Sperm Rekabeti

Çiftleşme başarılı bir şekilde tamamlanmış olsa bile hâlâ üreme için diğer erkek bireylerin oluşturduğu tehditler bulunabilir. Erkek bireyler arasında sadece fiziksel rekabet değil, aynı zamanda bir sperm rekabeti de olabilir. Sperm rekabeti, çok eşli dişilerin bulunduğu türlerde sıklıkla görülebilmektedir. Çünkü dişi birden fazla erkekle çiftleşmiş olabilir. Bu durumda erkek bireylerin spermleri dişinin yumurtalarını dölleyebilmek için birbirleri ile bir rekabet halinde olacaktır.

Bu rekabet, erkek bireyler arasında diğer spermlerin engellenmesi için evrimsel süreçte farklı stratejilerin evrimleşmesine neden olabilir. Örneğin küre dokumacı örümceklerinde cinsel yamyamlık davranışı görülmektedir. Dişi birey, çiftleştikten sonra erkek bireyi yemeye çalışır. Yaklaşık 3 milimetre uzunluğa sahip olan erkek birey kendini saniyede 88 santimetreye varan hızda dişi bireyin üstünden fırlatabilir.

Bunun sonucunda erkeğin genital organı, dişinin cinsel organının içinde kopabilir. Bu sayede erkek birey hem yem olmaktan kurtulur hem de genital organını tıkaç olarak kullanarak sperm rekabetini ortadan kaldırır. Çiftleşme tıkaçları çok eşli dişilerin olduğu farklı yılan türlerinde de görülebilir. Dişilerin çok eşli olması, erkek bireylerin spermlerinin rekabet halinde olması anlamına gelmektedir. Bu nedenle erkek bireyler jelatinimsi çiftleşme tıkaçları üretebilir. Aynı zamanda erkek yılanlar, sperm rekabetine karşı daha büyük testisler de geliştirebilir.

Sperm rekabetinin olduğu durumlarda farklı bir strateji daha geliştirilebilir. Som balıklarında iki erkek çeşidi vardır. Çengel burunlular olarak isimlendirilenler, daha iri yapılıdırlar ve sırtlarında depoladıkları kıkırdaktan oluşan bir zırha sahiptirler. İkinci grup ise oğlanlar olarak adlandırılır. Bu grup, diğer gruptan daha küçük yapıdadır ve zırhları daha zayıftır.

Som balıklarında dış döllenme görülür. Yani yumurta dişinin vücudunun dışında döllenir. Dişi bir yuva hazırlar ve yumurtalarını oraya bırakır. Dişi yumurtalarını bıraktıktan sonra erkek bireyler yumurtaları dölleyebilmek için bir mücadeleye girişirler. Genellikle spermleri yumurtaların üzerinde ilk bırakan, yumurtaları döllemiş olur. Daha küçük vücuda sahip olan oğlanlar bu mücadeleye girişmezler. Onun yerine sinsi bir üreme stratejisi geliştirmişlerdir. Küçük vücuda sahip oğlanlar dişinin yakınında bir yere gizlenirler ve dişi yumurtalarını bıraktığı anda hızla üstlerine spermlerini bırakırlar.

Tür İçi Yavru Kıyımı

Yavru kıyımı; genellikle ebeveyn dışı, yani erkek bireye ait olmayan yavrunun bireyin hayatta kalma ve/veya üreme başarısını arttırmak için yavruyu öldürmesi davranışıdır. Bu davranış; aslanlar, atlar, yarasalar, primatlar ve kemirgenler gibi memelilerde görülebilir. Erkek birey, kendisine ait olmayan yavruyu birden fazla sebeple öldürebilir. Bazı durumlarda yavruyu öldürmek, sosyal gruplar halinde yaşayan türlerde hayatta kalma açısından bireye fayda sağlayabilir. Bu sayede akraba olmayan birey, gruptan çıkarılır ve o bireyin kendi kaynakları, diğer bireyin kendisi ve yavrusu için kullanılabilir. Bunu her zaman erkek birey yapmak zorunda değildir. Bazı durumlarda grup olarak yaşayan türlerde baskın dişi, diğer dişilerin yavrularını öldürebilir. Diğer dişiler ise baskın dişinin yavrularını yetiştirmesine yardımcı olur.

Fakat yavru kıyımı davranışı, erkekler için bir üreme stratejisi olarak kullanılabilir. Erkek birey üreme başarısını arttırmak için yavru kıyımı davranışı gibi çok radikal yollara başvurabilir. Memelilerin birçoğu yavrularına bakım yapar. Yavrularını besler, korur ve taşır. Bunlar zaman ve enerji açısından çok maliyetlidir. Bu nedenle dişi birey bir yıl içerisinde sadece birkaç yavru ile ilgilenebilir. Bu durumda dişi birey, bir yıl içerisinde çok az defa çiftleşecektir. Erkek birey bunun için bir üreme stratejisi olarak yavru kıyımını kullanır ve dişinin yavrularını öldürür. Erkek, dişinin yavrularını öldürdükten sonra dişi zorunlu olarak üreme başarısını arttırmak için erkek bireyle çiftleşmek zorunda kalır.

Örneğin aslanlarda yavru kıyımı görülebilmektedir. Erkek aslanlar yetişkinliğe ulaştıkları zaman yuvalarını terk edip yeni yuva arayışına girerler. Bunun sebebi kendi yuvalarındaki dişilerin çoğuyla akraba olmalarıdır. Bu nedenle kendi yuvalarındaki dişilerle çiftleşemezler ve çiftleşebilmek için yuvalarını terk ederler. Yeni yuva bulduklarında ise orayı işgal edebilmek için öncelikle oradaki erkek aslanlarla mücadele edip onları oradan kovarlar.

Fakat bu, dişilerle çiftleşebilmek için yeterli değildir. Eğer dişi aslanların sütten kesilmemiş yavruları varsa dişiler yavruları sütten kesilene kadar çiftleşmezler. Bu durumda erkek aslanlar yuvayı terk edip yeni yuva arayışına girmek yerine yavru aslanları öldürürler. Yavru aslanların babaları işgalciler tarafından kovulduğundan bu daha az maliyetli bir stratejidir. Her ne kadar dişi aslanlar yavrularının ölümünü engellemeye çalışsa da bu, yetersiz kalmaktadır.

Aynı zamanda yavru kıyımı yarasalarda da görülebilmektedir. Erkek yarasalar, içerisinde birden fazla dişinin bulunduğu haremlere sahiplerdir. Dişiler, yavruları büyüyene kadar tekrar çiftleşmediği için erkek bireyler, kendilerine ait olmayan yavruları öldürmeye çalışır. Bunu başardıklarında ise, normal şartlarda çiftleşme için beklemeleri gereken süre azalır ve bu sayede erkek birey üreme başarısını arttırmış olur.

Zamanlama

Bazen erkek bireyler fiziksel güç kullanarak isteksiz olan dişi bireyleri kendileriyle çiftleşmeye zorlayabilir. Dişi bu durumda bunu engellemek amacıyla çeşitli stratejiler geliştirebilir. Örneğin orangutanlarda iki ayrı erkek tipi vardır: yanak yastıklı ve yanak yastıksız. Yanak yastıklı erkekler birinci sınıf erkeklerdir. Daha büyük vücut büyüklüğüne ve kütleye sahiplerdir. Yanak yastığı statüsüne erişmek için yeterli kaynaklara sahip olmak gerekir. Yani yanak yastıklı olmak, erkek bireyin güçlü ve kaynaklara erişiminin olduğunun bir göstergesidir. Bu nedenle dişi genellikle yanak yastıksız erkeklerle çiftleşmeyi tercih eder. Erkek orangutanların ebeveyn yatırımı sperm üretimi ile sınırlıdır. Bu da dişinin yavruya en çok yatırımı yapabilecek erkekle değil, avantajlı genetik özelliklere sahip olan erkekle çiftleşmesine neden olur. Yanak yastıklı statüsüne erişebilmek de maliyetli olduğundan yanak yastıklı erkekler daha iyi genetik özelliklere sahiptir.

Dişilerin yanak yastıksız erkeklerle çiftleşmeye karşı olan isteksizliği yanak yastıksız erkekler için bir sorundur. Çünkü bu durumda dişileri çiftleşmeye ikna edemezler. Bu durumda yanak yastıksız erkekler fiziksel güce başvurur. Dişiler ise fiziksel güç bakımından erkeklerle mücadele edebilecek güce sahip değildir.

Dişi bu durumda bir üreme stratejisi olarak öncellikle yanak yastıklı erkeklerle çiftleşir. Eğer dişi başarılı bir şekilde döllenirse yanak yastıksız erkeklerle çiftleşmenin kendisi için hiçbir dezavantajı olmayacaktır. Çünkü zaten döllendiği için ikinci defa döllenemez. Bu nedenle dişi fiziksel zarar görmemek amacıyla yanak yastıksız erkekle çiftleşmeyi kabul eder. Bu bizlere doğada sadece erkeklerin değil, dişilerin de çeşitli üreme stratejilerine sahip olduğunu göstermektedir.

Sonuç

Sonuç olarak eşey içi rekabet ve eşeysel çatışmalardan dolayı evrimsel süreçte canlılar çeşitli üreme stratejileri geliştirebilir. Bu stratejiler bireyin hayatını tehlikeye atabileceği gibi hayatını veya yavrusunu korumasını da sağlayabilir. Tıpkı deniz iguanalarındaki gibi üreme stratejileri eşey içi veya orangutanlarda olduğu gibi eşeyler arası bir karşılıklı evrimin sonucu olabilir. Bir taraf evrimsel süreçte bir strateji geliştirdiğinde diğer taraf da evrimsel süreçte buna alternatif farklı bir üreme stratejisi geliştirebilir. Farklı seçilim baskıları altında farklı canlılarda, farklı üreme stratejileri geliştirilmiştir ve bu nedenle doğada onlarca üreme stratejisi çeşidi gözlemlemek mümkündür.