Harold Garfinkel ve "Being There" Film Analizi: Gündelik Yaşamın Faili Olarak Hangi Yöntemleri Kullanıyoruz?

Bu yazımızın amacı, Garfinkel'in etnometodolojik yaklaşımını Hal Ashby'nin 1979 yapımı Being There filmi üzerinden analiz etmektir.

Being There (Merhaba Dünya) Filmi

Öncelikle filmin konusuna kısaca değinmeliyiz. Özgün adı Being There olan filmin başlığı, İngilizcede "doğru zamanda doğru yerde bulunmak" anlamına gelen bir deyimdir. Film çevrildikten tam 5 yıl sonra, 1984 yılında Türkiye'ye gelmiş ve sinemalarda Merhaba Dünya ismi ile gösterime girmişti. Yıllar sonra piyasaya çıkan DVD'lerinde ise Bir Yerde ismi kullanılmıştır.

Senaryosunu Polonya asıllı Amerikalı yazar Jerzy Kosinski'nin 1971 yılında yayınladığı aynı adlı kendi romanından uyarlayıp yazdığı filmin yönetmeni Hal Ashby'dir. Önemli rollerinde Peter Sellers, Shirley MacLaine, Melvyn Douglas, Jack Warden, Richard Dysart ve Richard Basehart oynamışlardır.

Bütün hayatı boyunca bahçesinde çalıştığı malikânenin dışına çıkmamış olan kendi halinde, saf biraz da zekası kıt bir bahçıvan, işvereni ölünce kendini sokakta bulur. Dış dünya hakkında bildiği her şey sadece televizyonda seyrettikleri ile sınırlı olan bu safdil bahçıvanın ara sıra sarf ettiği sözler bilgelik zannedilince, bunlardan derin anlamlar çıkaran etkili bir politikacının himayesine girer; Washington sosyetesinde basamakları hızla tırmanırken ABD başkan adaylığı teklifi bile alır.^[4]

Gündelik Hayatın İdare Edilişi

Garfinkel'in temel düşüncesi; bireylerin aktif olarak gündelik yaşamda yapıp ettiklerini düzenli bir şekilde devam ettirdikleri üzerinedir. Buradan hareketle Garfinkel, bireyi olguların dışına itmememiz gerektiği üzerinde durmaktadır. Bireye atfedilen pasifliği ortadan kaldırarak, toplumsal etkileşimlerde ön plana çıkarmamız gerekmektedir. Nitekim Durkheimcı bakış açısının yeterli olmadığını, yani "toplumsal yapının" hazır bir şekilde bireye verilmediğini ve bu noktada toplumsal sürecin bireyler tarafından inşa edildiğini göstermektedir.

Durkheim'ın toplumsal olguların bireylere nesnel bir gerçeklik olarak dayatılması fikri Garfinkel’de değişime uğrayarak asıl olanın, sıradan insanın gündelik hayatındaki yapıp ettikleri ile şekillenen bir durum olarak karşımıza çıktığını görmekteyiz. Kenneth Allan, bunu şöyle anlatıyor:^[2]

Garfinkel, dünyamızın düzenli görünecek şekilde nasıl sunulduğunu anlamayı ve açıklamayı amaçlar. Bu açıdan değerlendirildiğinde, açıklamamız gereken her şey gündelik yaşamımızın doğrudan deneyiminde mevcuttur.

Garfinkel'in bahsettiği anlamıyla etnometodoloji; bireylerin gündelik hayatlarında birtakım etkileşimlerde bulunmalarını ve bunu nasıl anlamlandırdıklarını, nasıl idare ettiklerini, bireylerin aktif olarak sürece nasıl dahil olduklarını ve süreci nasıl yönettiklerini empirik çerçevede incelemeye çalışan bir yaklaşımdır. Yani burada, gündelik hayatta doğrudan olarak deneyimleri ve rutinleşmiş olguları ele alarak bireylerin etkileşimlerini incelemeye tabi tutmamız gerekmektedir. Garfinkel’e göre; inşa edilen toplumsal düzeni bireylerin pratik eylemlerinin oluşturduğu söylenebilir.

Bireyler gündelik yaşamı icra ederken, etnometodolojinin kavramlarını sıklıkla kullanırlar. Fakat bu kavramların çoğu kendisini gizli bir biçimde var etmektedir. Nitekim birey etkileşim sürecinde "açıklanabilirlik", "refleksivite", "karşılıklı anlaşılırlık", "belgeleme yöntemi", "arka-plan beklentisi" gibi kavramların varlığından haberdar değillerdir. Etnometodologlar, bu gibi gündelik hayatı idare etmede kullanılan kavramları açığa çıkartarak, inşa edilen toplumsalı açıklamaya çalışmaktadırlar.

Etnometodolojide Temel Kavramlar

Öncelikle gündelik hayatın inşasında karşımıza çıkan bir yöntem olarak arkaplan beklentileri kavramından söz edelim: Bu kavram, daha çok bireylerin etkileşim süreçlerinde karşı tarafta dair beklentisi şeklinde anlaşılabilir. Bireyler, belli başlı varsayımlar ile hareket ederler ve etkileşimde bulunduğu kişinin bu durumun farkında olduğunu varsayarlar. Bireyler, arka-plan özelliklerinin tamamen doğal bir kavrayış olduğunu sanmaktadır.

Fakat Garfinkel, burada var olan arka-plan beklentilerinin ihlâl edilmesi durumunda açığa çıkan durumların da analiz edilmesi gerektiği üzerinde durmaktadır. Nitekim Garfinkel, sosyolojiye kattığı ihlâl deneyleri ile yeni bir bakış açısı kazandırarak, rutini sekteye uğrattığımızda nelerle karşılaşacağımızı bizlere göstermektedir. Nitekim ihlâl deneyleri ile ortaya çıkan faktörlerin gündelik hayatta ne gibi karşılığı olduğunu incelememiz de gerekmektedir.

Bir diğer kavram olarak karşılıklı anlaşılırlık, etkileşim sürecinde karşılıklı olarak iki tarafın da birbirini anlaması, kavraması ve süreklilik talep eden bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Film sahnelerinde de göreceğimiz üzere karşılıklı anlaşılırlık sürekli olarak sekteye uğrasa da bir şekilde etkileşimin devam ettiği açıkça görülmektedir.

Film bağlamında incelenecek bir diğer yöntem ise dökümanter metot, yani belgeleme yöntemidir. Bu kavram çerçevesinde bireyler, etkileşimde aktarmaya çalıştığı unsurları kendi beceri ve tecrübelerine dayandırarak, içinde bulunulan durumu formüle ederler.

Film de yine sıklıkla karşılaştığımız ve etnometodoloji bağlamında önemli bir diğer kavram ise açıklanabilirliktir. Gündelik hayatta dahil olduğumuz etkileşim sırasında birtakım açıklamalarda bulunmak bireylerin -üyelerin- betimledikleri dünyayı somutlaştırması olarak karşımıza çıkar. Burada bir şeyi açıklanabilir kılmak aynı zamanda onu mevcut düzende var etmek anlamına gelmektedir.

Etnometotlar (Sıradan İnsanın Yöntemi)

Garfinkel'e göre gündelik hayatı mümkün kılan başlıca üç metot mevcuttur. Bunlar:

• normale dönmeye çalışma
• vesaire ilkesine başvurma
• perspektiflerin karşılığı ilkesidir.

Film bağlamında da son derece önemli olan bu üç metodu bireyler sıklıkla kullanmaktadır.

"Normale dönmeye çalışma" ile anlamamız gereken temel mesele, bireylerin gündelik hayatta bulundukları etkileşim sürecinde bazı aksaklıklar ve belirsizliklerle karşılaştıkları zaman durumu kabul gören noktaya geri getirmek için eylemlerde bulunma durumu olarak anlaşılmalıdır.

Bir diğer etno-metot ise, "vesaire ilkesine başvurma"dır. Burada bireyler iki veya daha fazla bireyle iletişim kurarken anlatmak ve aktarmak istediği konunun bazı yönlerini bildiğini varsayar ve bütünü anlatmadan yalnızca durumun özel noktalarına değinerek süreci devam ettirir.

Son olarak karşımıza çıkan "perspektiflerin karşılığı ilkesi" ise, etkileşim sürecinde olaya dair bireylerin karşılıklı olarak bakış açılarını kavradıkları ve buna eşlik ettikleri, yani sosyal olanı yakaladıkları bir süreç olarak kendisini göstermektedir.

Buraya kadar Garfinkel'in "etnometodoloji" yaklaşımının genel açılımı verdikten sonra Being There filminin analizine geçebiliriz.

Being There Filminden Sahneler

Filmde ilk olarak Chauncey adlı karakterin televizyondaki hava durumunu izlediğini görüyoruz. Chauncey, aynı zamanda kahvaltı da yapmaktadır. O sırada evin hizmetçisi Louise gelmektedir. Aralarında şu diyalog geçiyor:

• Louise: O öldü Chauncey, yaşlı adam öldü.
• Chauncey: Anlıyorum.
• Louise: Nefes almıyordu ve buz gibiydi soğuktu. Anlamak için ona dokundum… Chauncey...

(Chauncey o sırada televizyondan gözünü ayırmamaktadır. Louise bu duruma şaşkınlıkla bakmaktadır.)

• Louise: Sonra üstünü örttüm, başının üstüne kadar bir çarşaf çektim... Tanrım! Ne sabah...
• Chauncey: Evet Louise. Sanırım kar yağacak. Bahçeye baktın mı?

(Louise şaşkın)

• Chauncey: Sanki kar yağacak gibi.
• Louise: Lanet olsun evlat. Tek söyleyeceğin bu mu? Yaşlı adam ölmüş yukarıda yatıyor... Sen hiçbir şey olmamış gibi davranıyorsun.

Buraya kadar Louise yaşlı adamın ölümünü Chauncey’ye açıklamaya çalışıyor ve Chauncey’nin yaşlı adamın ölmesi durumuna kendi bakış açısından bakmasını ve buna bağlı tepki vermesini bekliyor. Fakat Chauncey, televizyonun etkisinden çıkamayarak Louise'in anlattığı duruma tepki vermiyor; aksine, televizyonda izlemiş olduğu hava durumundan bahsediyor. Louise, her ifadesinde Chauncey'nin bağlamı yakalayarak duruma tepki vermesini beklese de bu gerçekleşmiyor.

Burada Garfinkel bağlamında diyebiliriz ki Louise ile Chauncey arasında "karşılıklı anlaşılırlık" kavramı, daha önce sözüne ettiğimiz gibi, etkili şekilde kendisini göstermemektedir. Karşılıklı anlaşılırlık, etkileşim sürecinde iki tarafında birbirini anlaması, kavraması ve süreklilik talep eden bir unsurdur. Burada bu Chauncey'nin tavırlarıyla sekteye uğramaktadır. Yine bu sahnede Lousie birtakım olayları Chauncey’ye anlatırken var olan bağlamı yakalamasını beklemektedir. Olaya kendi (Louise) perspektifinden bakmasını da istemektedir. Ölüm karşısında nasıl bu kadar umursamaz olduğuna şaşırmaktadır. Burada etno-metod olarak "perspektiflerin karşılığı" kavramı kendisini göstermektedir.

Agora Bilim Pazarı

Organizasyon Kültürü ve Liderlik

İyi tahmin yeteneğine sahip olanlar, gelecekte oluşacak değişime en hızlı adapte olacak ve başarıyı yakalayacak olanlardır. “Geleceği Şekillendirmek” kitabı, geçmişi bilerek bugünü anlamada ve bunun sonucunda geleceği planlayarak şekillendirmede rol almak isteyenler için hazırlandı.

“Aldığımız kararlar ve gerçekleştirdiğimiz uygulamalar geleceğin belirlenmesine katkıda bulunur.”

Devamını Göster

₺155.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

(Sahnenin devamı)

(Chauncey’nin yüz ifadesi donuklaşır)

• Louise: Aman tanrım Chauncey. Sana öyle bağırdığım için özür dilerim… Tabii. Başka ne beklenirdi ki? Sana kahvaltı hazırlasam iyi olacak.
• Chauncey: Evet lütfen. Çok açım Louise.
• Louise: Sana yumurta pişireyim…

Louise burada içinde bulundukları durumu kavrayarak "normale dönme" çabası göstermektedir. Burada bir etno-metod olarak karşımıza çıkan "normale dönme" yöntemi, etkileşim süreçleri içerisinde var olan gerçeğin unutularak karşı taraftan farklı izlenim beklenmesinin getirdiği belirsizlik ile oluşan ve devamında normale dönmeye çalışma sürecini ifade eden eylemler ve hareketlerdir.

(Chauncey, bahçede birtakım işlerle uğraşmakta. Louise evden gideceğini haber vermek için bahçeye gelir.)

• Chauncey: Evet hanımefendi (şapkasıyla selam verir)
• Louise: Bu sabah çok naziksin (Şaşkın bir tavırla)

Chauncey sürekli olarak televizyon izlemesi ve buna bağlı orada gördüklerini tekrarlaması da ilginç bir nokta. Louise ile beraber oldukları süre boyunca Chauncey'nin yaptığı her davranış çocukça ve safça olduğu için Chauncey televizyondan görüp sonrasında bunu uyguladığında bu durum Louise’nin Chauncey karşılık geliştirdiği "arka plan beklentilerini" karşılamamaktadır. Örneğin bu sahnede Chauncey televizyondan "şapka ile selam vermeyi" görüyor ve devamında Louise Chauncey'nin eylemi ile karşılaştığında şaşırtmaktadır.

(Chauncey, yaşlı adamın evinde masaya oturmuş televizyon seyretmekte ve içeriye Avukat Thomas ve Sally giriyor.)

• Thomas: Ben Thomas Franklin
• Chauncey: Merhaba Thomas. Ben Chauncey, gardenyacı, bahçıvanım.
• Thomas: Bahçıvan mı?
• Chauncey: Evet
• Thomas: Evet tabii ya… Biz Feankin, Jennings ve Roberts’tan geliyoruz. Bu evin muamelelerini üstlenen avukatlık firması.
• Chauncey: Evet Thomas anlıyorum. (Televizyondan gözünü ayırmadan.)
• Thomas: Birini mi bekliyorsunuz? Bir randevunuz mu var?
• Chauncey: Evet, Louise öğle yemeğimi getirecek.
• Thomas: … (Şaşkın bir tavırla) Şaka bir yana Bay Chauncey, burada ne iş yaptığınızı sorabilir miyim?
• Chauncey: Ben burada yaşıyorum.

Burada Thomas'ın ve Chauncey'nin diyaloğunda görülüyor ki başta Thomas kendi bağlamında düşünerek Chauncey'nin orada neden olduğuna dair zihinsel bir fikir yürütmektedir ve konuşmasını bu çerçevede devam ettirmektedir. Fakat Chauncey'nin cevapları Thomas’ın beklediği düzeyde olmayınca ("Evet Louise öğle yemeğimi getirecek." ifadesinde olduğu gibi) "Şaka bir yana…" şeklinde ifade kullanarak "normale dönmeye" çalışmıştır.

Chauncey, ilerideki sahnelerde gördüğümüz üzere, artık kapalı kaldığı o evden ilk defa dışarıya adımını atıyor. Fakat her bireyin gündelik hayatta olup bitenler karşısındaki tutumun aksine (rutinleşmiş olay ve olguların artık bireylerde etki yaratmaması gibi) Chauncey, şaşkınlık ve heyecanla karşılık veriyor. Örneğin, basketbol oynayan gençleri gördüğünde durup onlara şaşkınlık ile bakması bunu destekler niteliktedir.

Aynı zamanda Chauncey dış dünyaya çıktığında yanılgıya düşmektedir. Chauncey, sanki televizyonda olup bitenlerin içine girmiş gibi davranmaktadır. Onun için dış dünya, televizyondaki olaylara dahil olmaktan ibaret olduğu görülmektedir. Devamında Chauncey yolda yürürken siyah gençlerden oluşan bir grup ile karşılaşıyor. Sahneyi incelersek:

• Chauncey: Affedersiniz. Çalışmak için bir bahçe nereden bulurum, söyler misiniz lütfen?
• Siyah çocuk: Bahçe mi? Ne yetiştiriyorsun dostum?
• Chauncey: Kışın yapacak çok iş vardır. Bahar için tohum çimlendirip toprağı işlemek gerekir.
• Siyah çocuk: Saçmalık! Seni kim gönderdi babalık? O tırsık Rhapel serserisi mi gönderdi?
• Chauncey: Hayır. Bay Thomas Franklin yaşlı adamın evini terk etmem gerektiğini söyledi. O öldü.
• Siyah Çocuk: Tabii ya, ne dersiniz. O serseriye deki, bana diyeceği bir şey varsa kıçını kaldırıp buraya gelsin. Anlaşıldı mı babalık?

(Bıçak çeker, Chauncey ise cebinden uzaktan kumandasını çıkartarak televizyon kanalı değiştirir gibi o anı değiştirmek için hamle yapar. Fakat işe yaramadığını anladığında mesajı ileteceğini söyleyerek hemen oradan uzaklaşır.)

Bu sahnede Chauncey gerçek dünyadaki bağlamı yakalayamıyor. Olan bitenden habersiz yalnızca bildiği tek şey olan bahçıvanlık üzerinden etkileşimi sürdürmeye çalışıyor. Çocukların sorularına karşılık açıklamada bulunsa da yine de o ortama uygunluk düşmeyen ifadeler sarf ettiği için çocukların ters tepkisiyle karşılaşıyor. Fakat yine durumu anlayamayan Chauncey televizyon kanalı değiştir gibi oradaki durumdan kurtulmak için uzaktan kumandasını kullanmaya çalışıyor. Tabii pek de başarılı olamıyor. Burada yine "karşılıklı anlaşılırlık" açıkça sekteye uğramaktadır. Bu gibi diğer bir sahne yine akışın sağlanamaması ile gelişiyor. Sahneye bakarsak Chauncey ve evin uşağı ile arasında geçen diyalog şöyle;

(Uşak ve Chauncey asansörde, Chauncey tekerlekli sandalyede oturmakta.)

• Chauncey: Daha önce bunlardan birine binmemiştim. (Asansörü kastetmekte.)
• Uşak: Bu Bay Rand'in hasta olduğundan beri kullanıyor. (Tekerlekli sandalyeyi kastediyor.)
• Chauncey: Anlıyorum. Televizyonu var mı?
• Uşak: Hayır ama Bay Rand'de elektirik motorlusu var. Böylece etrafta kendi kendine dolaşabiliyor.
• Chauncey: Burada ne kadar kalacağız? (Burada asansörün içinde ne kadar kalacağını sormaktadır.)
• Uşak: Ne kadar mı? Bilmem buna doktor karar verir. (Uşak yine Chauncey’nin asansörden bahsettiğini anlamayarak cevap vermektedir.)

Filmde açıklamaya tabi tutulabilir sahnelerden bir diğeri, Chauncey, Başkan Booby ve Ben'in konuşmasıdır. Burada Chauncey siyasi bir olayı kendi kalıplarına göre çeşitli işaretlere başvurarak açıklamaktadır. Yani Chauncey burada "belgeleme yöntemi" ile etkileşimini sürdürmektedir. Aynı zamanda bu diyaloglarda "karşılıklı anlaşırlık" kavramında kendisini göstermektedir. (Her ne kadar bağlamın yakalanamayışından kaynaklı aksaklıklar olsa da.)

• Başkan: Ben ile aynı fikirde misiniz? Yoksa geçici teşviklerle büyümeyi arttırabilir miyiz?
• Chauncey: Kökler zedelenmedikçe bir şey olmaz ve bahçede her şey yolunda gider…
• Başkan Bobby: Bahçe mi?
• Chauncey: Evet. Bahçede büyümenin mevsimi vardır. Önce ilkbahar ve yaz gelir ama sonra sonbahar ve kış ve sonra yine ilkbahar ve yaz olur.
• Başkan Bobby: İlkbahar ve yaz
• Chauncey: Evet
• Başkan Bobby: Sonra sonbahar ve kış.
• Chauncey: Evet
• Ben: Sanırım genç arkadaşımız şunu söylemek istiyor (burada Ben açıklamada bulunuyor). Doğanın mevsimlerini kabulleniyoruz ama ekonomimizin mevsimleri canımızı sıkıyor.
• Chauncey: Evet, ilk baharda her şey büyür.

Yine "belgeleme yönteminin" kullanıldığı bir diğer sahne Chauncey, Eve ve Ben arasındaki konuşmalarda kendisini göstermektedir.

• Chauncey: Ben çok iyi bir bahçıvanımdır.
• Eve: İnsanın dertlerini unutması için iyi bir uğraştır.
• Ben: Her iş adamı bir bahçıvan değil midir? O taşlı toprağı verimli kılmak için kendi elleriyle çalışıp durur. Alnından damlayan terle toprağı sular. Ailesi ve toplum için değerli bir şey üretir. Gerçekten de Chauncey, üretken bir iş adamı üzüm bağındaki ırgat gibidir.

Buraya kadar Ben’in yaptığı belgeleme yöntemini kullanmaktır aynı zamanda durumu betimleyerek "açıklanabilirik" kavramına da başvurmaktadır.

Sahnenin devamında ise "karşılıklı anlaşılırlık" ilkesinin yine sekteye uğradığını ve Ben ile Chauncey'nin aklındaki şeylerin uyuşmazlığı dikkat çekmektedir. Fakat etkileşim kesintiye uğramamaktadır.

(Sahnenin devamı)

• Chauncey: Ne demek istediğini anlıyorum. Arkamda bıraktığım bahçe öyle bir yerdi işte. Ama artık gitti. Elimde kalan tek şey yukarıdaki odam. (Chauncey burada somut olarak o evde kaldığı odadan bahsetmektedir.)
• Ben: Yapma Chauncey, dur bir dakika sağlığın yerinde. Tanrı aşkına dostum o hergelenin canına sıkmasına izin verme. Savaşmak zorundasın. Bir daha yukarıdan bahsettiğini duymayım. Ben pek yakında oraya gideceğim. (Ben, Chauncey'nin aksine, öteki dünyadan bahsetmektedir.)
• Chauncey: Orası güzel bir yer Ben.
• Ben: Bundan eminim, zaten herkes öyle söylüyor.

Sonuç

Garfinkel, sosyolojide, araştırma nesnesi olarak bireylerin gündelik yaşamlarını ve bu süreci nasıl devam ettirdiklerini dikkate almaktadır. Bireyler -üyeler- etkileşim içindeki diğer bireylerle etnometodoloninin de üzerinde durduğu metodlar ve kavramlar aracılığıyla eylemlerini gerçekleştirerek ve becerilerini göstererek gündelik hayatı idare edebilme ve bu süreçte bireylerin tüm bu karmaşaya rağmen sosyalleşebilme kapasitelerini de açığa çıkartmaktadır. Bireyler farkında olmadan toplumu inşa ederler. Garfinkel’e göre mevcut düzenin sağlanmasında bireyler aktif konumdadırlar.

Being There filminde görüldüğü üzere baş karakter Chance'nin akli yetilerinin eksik olması, yaşamının büyük çoğunluğunun evde geçtiği, yalnızca televizyon aracılığı ile kısır bir sosyalleşme sonucu gerçek dünyaya adım attığında gündelik hayatı nasıl devam ettirdiği görülmektedir. Toplumun akışı içerisinde kendi becerileri ile -sınırlı olarak elde ettiği becerileri ile- nasıl dahil olduğunu görebiliriz. Chauncey'nin sosyal becerisinin gelişememiş olmasından dolayı gündelik hayatta karşılaştığı durumları kendi bilgi ve becerisi gereğince idare ettirdiğini görmekteyiz. Aynı zamanda gündelik hayattan soyutlanmış bireylerin sonrasında süreci nasıl devam ettirdikleri de filmde kısmen -kısmen diyorum çünkü Chauncey aynı zamanda saf ve çocuksu bir tavra sahip-kendisini göstermektedir.

Garfinkel'in yaklaşımı ile gündelik hayatın nasıl başarıldığına yönelik gözle görülür etkileşimleri filmde fark etmemiz oldukça açık bir şekilde karşımıza çıkmaktadır.