Gündönümü Nedir?

Dünya dönerken yarısı Güneş’i görebilir, diğer yarısıysa gölgede kalır.^[1] 23.5 derecelik eksen eğikliği sebebiyle bir yarımküre diğerinden daha fazla ışık alır; böylece o yarımkürede günler daha uzun yaşanır. Güneş, yılda iki defa dönencelere dik açıyla geldiğinde, bir yarımkürede en uzun gündüz yaşanırken diğer yarımkürede en uzun gece yaşanır ve bu olay, "gündönümü" olarak bilinir.

Gündönümünün Sebebi Nedir?

Dört mevsimi yaşayabilmemize imkan verdiği için eksen eğikliğine teşekkür etmeliyiz.^[2] Güneş’e bakan yarımkürede, yaz mevsimi yaşanır: Bu, Kuzey Yarımküre için Haziran-Ağustos ayları arasını ve Güney Yarımküre için Aralık-Şubat ayları arasındaki zaman dilimini ifade eder.^[3] Güneş'ten uzaklaşan yarım küre daha az radyasyona maruz kalır ve daha soğuktur. Bu hizalanma, Kuzey Yarımküre'de Aralık'tan Şubat'a ve Güney Yarımküre' de Haziran'dan Ağustos'a kadar olan zaman dilimidir ve kış mevsimine denk gelir.^[4]

Eksen eğikliği olmasaydı, her iki yarımküre de Güneş ışınlarını eşit bir şekilde alacağından dört mevsimi yaşayamayacaktık. Kuzey Yarımküre’de yaz gündönümü yaşandığında Kuzey Kutup Dairesi’nde 24 saat gündüz yaşanır.^[5] Güney Yarımküre'nin uç noktası olan Antarktika'daki alanlar ise hiç güneş ışığı almaz. Kuzey Yarımküre'de kış gündönümü yaşandığında ise bunun tam tersi gerçekleşir. Yani Kuzey Kutup Dairesi'nde 24 saat karanlık ve Antarktika'da 24 saat aydınlık yaşanır.

Gündönümleri, astronomik yaz ve kışın başlangıcını işaret eder, 21 Haziran ve 21 Aralık tarihlerinde gerçekleşir. Bir yıl içerisinde astronomik ve meteorolojik olarak 4 farklı mevsim döngüsü yaşarız; ancak bu mevsimlerin başlangıç ve bitiş tarihleri her mevsim için aynı olmak zorunda değildir. Ulusal Okyanus ve Atmosfer İdaresi'nin Ulusal Çevresel Bilgi Merkezleri şöyle izah ediyor:

İnsanlar binlerce yıldır zamanı belirlemek için periyodik doğa olaylarını gözlemlediler. Dünya'nın Güneş etrafındaki doğal dönüşü, mevsimleri iki gündönümü ve iki ekinoksla (yılda iki defa gerçekleşen gece ile gündüzün eşitlenmesi durumu) tanımladığımız astronomik takvimin temelini oluşturuyor.

Buna karşılık meteoroloji takvimi, yıllık sıcaklık döngülerine göre yılı dört mevsime ayırır.

Astronomik yıl, 365.25 gün uzunluğundayken, takvimimiz 365 veya 366 gün olduğundan gündönümleri her yıl aynı takvim gününe denk gelmez. Bu nedenle gündönümünün zamanı bizim takvimlerimizde değişkenlik gösterir. Ayrıca Dünya'nın Güneş etrafındaki yörüngesi eliptiktir. Bu da Güneş’e olan uzaklığının sabit kalmasını engelleyerek mevsimlerin süresinde değişkenliklere sebep olur.^[7] Dünya, Güneş’e ne kadar yakınsa, o kadar hızlı hareket eder ve buna “günberi” denir.^[8] Sonuç olarak Kuzey Yarımküre'de kış, yaza göre birkaç gün daha kısadır. Bunun tersi olan Güney Yarımküre'de ise yaz, kışa göre birkaç gün daha kısadır.

Gündönümünden bir "gün" olarak bahsetmemize rağmen, bu eksensel hizalanma gün içindeki spesifik bir zamanda geçekleşir. Bu anda Güneş’in gökyüzünde olmasına gerek dahi yoktur. Birleşik Krallık Greenwich Kraliyet Müzesi'ne göre bu olay, Dünya’nın hangi yöne baktığından bağımsız olduğu için, gece yarısında bile gerçekleşebilir. Gündönümü olayı, Dünya’nın eğimi Güneş’e göre en uç konumdayken meydana geldiğinden bu, yaz gündönümü yaşayan bir yarımkürenin Güneş'e baktığı zaman dilimi olabilir veya olmayabilir.

Space.com

Neden Gündönümün İngilizcedeki Karşılığı "Solstice"?

Franklin Enstitüsüne göre İngilizcede gündönümü anlamına gelen "solstice" kelimesi, Latince "sol" yani "Güneş" kelimesi ile, sabit durmak anlamına gelen “stare” kelimesinin birleşiminden oluşmuştur.

Güneş, her zaman doğudan doğup batıdan batarken, mevsime bağlı olarak yıl boyunca gökyüzündeki konumu değişir. Gündönümü sırasında Güneş, gökyüzündeki en yüksek ve en alçak noktasına ulaşır. Bunlar Güneş’in yolculuğundaki dönüm noktaları olan sırasıyla yaz ortası ve kış ortasına karşılık gelir. Güneş, yaz gündönümünde zirveye ulaştığında ufka doğru yolculuğuna başlar ve kış gündönümündeyse ufuktaki en alçak noktasına gelir. Bu dönüm noktalarından önceki haftalarda, Güneş çok az hareket ediyor gibi görünür. Bu duruma “Güneş’in durması” adı verilir.

Bir yıl boyunca her gün Güneş’in öğle konumunu haritalandırsanız “analemma” adı verilen orantısız bir sekiz figürü olur. Sekiz şeklindeki eğrilerin kesiştiği nokta, gündüz ve gecenin eşit uzunlukta olduğu ekinoks tarihleridir.^[9]

Space.com

Gündönümünü Kim Keşfetti?

İnsanlar Güneş’in gökyüzündeki konumunu binlerce yıldır gözlemliyorlar. Gündönümü dini ritüellere ilham verdi ve insanlar bu olayı kutlamak için anıtlar inşa ettiler.

• BBC, İngiltere'deki Stonehenge'de Güneş’in, taşlardan oluşan antik bir çember girişinin arkasında yükselerek ışınlarını anıtın merkezine ulaştırdığını bildiriyor. Araştırmacılar, gündönümlerinin Stonehenge'de özellikle paganlar ve druidler tarafından binlerce yıldır kutlandığına inanıyor.
• İngiltere'deki St. Neots Müzesi'ne göre, bazı eski Yunan takvimlerinde yaz gündönümü yeni yılın başlangıcını müjdeleyerek Olimpiyat Oyunları’nın başlangıcına bir aylık süre kaldığını gösteriyordu.
• ABD'de, ovalarda ve Rocky Dağları'nda yaşayan bazı Kızılderili kabileler, yaz gündönümünü kutlamak için Güneş Dansı yapıyor.
• Modern pagan dinlerinden Wiccan dininde insanlar, Güneş’in dönüşünü ve sıcak ayların gelişini haber vermek için kış gündönümünde antik bir pagan kış festivali olan Yule'yi kutluyor.