Gregor Mendel Kimdir? Bir Rahip, Nasıl "Genetiğin Babası" Unvanına Erişti?

Gregor Johann Mendel, 20 Temmuz 1822 tarihinde, o zamanlar Avusturya İmparatorluğu sınırlarındaki Heinzendorf bei Odrau, (günümüzdeki adıyla, Çek Cumhuriyeti) sınırlarındaki Hynčice kasabasında, babası Anton Mendel ile annesi Rosine Mendel (Schwirtlich) tarafından sürdürülen ve 130 yıldır Mendel ailesine ait olan bir çiftlikte doğmuştur. Ailenin üç çocuğundan ortancasıdır; bir büyük ablası (Veronica) ve bir küçük kız kardeşi (Theresia) vardır.

Mendel de, ailesi gibi küçüklüğü boyunca çiftlikte çalışmıştır. Özellikle arıcılığa ilgi duymuştur. Daha sonraları, Opava'da bulunan Gymnasium'da (Almanya'da üniversiteye hazırlık okullarının adı) eğitim görmüştür. Sonrasında ise, 1840-43 yılları arasında, Olomouc Üniversitesinde hem pratik ve teorik Felsefe ve hem de Fizik bölümlerinde okumuştur.

Felsefe Fakültesinin dekanı olan Johann Karl Nestler, o dönemlerde, uzun bir süredir bitki ve hayvanların, özellikle de koyunların kalıtımsal özellikleri ile uğraşmaktaydı. Yani o dönemlerde, anne-babadan yavrulara birtakım özelliklerin aktarıldığı bilinmekte; ancak bunun mekanistik özellikleri bilinmemekteydi.

1843 senesine gelindiğinde, Fizik Bölümündeki profesörlerinden Friedrich Franz'in tavsiyesi üzerine Mendel, Brnou'daki Agustinyen St. Thomas Manastırı'nda papazlık eğitimine başladı. Burada ilginç bir bilgi olarak şu verilebilir. Aslında, Mendel'in tek adı Johann'dır. Ancak dini hayata girmesiyle birlikte Gregor adını da alacaktır. Daha sonra, 1851 yılında Viyana Üniversitesi'ne eğitim için gönderildi ve tüm masrafları kilisenin başrahibi tarafından karşılandı. Viyana Üniversitesinde ünlü fizikçi Christian Doppler'den dersler aldı. Daha sonra, 1853 yılında manastırına geri döndü ve burada Fizik öğretmeni olarak çalışmaya başladı. 1867 yılında ise başrahip oldu.

Mendel, manastırdaki görevi yanı sıra, manastırın bahçesinde bitkiler üzerinde artık herkesin bildiği o meşhur deneyleri yapmaya başladı.^[3] Üstelik sadece bununla da yetinmedi, manastıra bir arı evi inşa ettirerek burada kendi hazırladığı petekler aracılığıyla arılar üzerinde çeşitli deneyler yaptı. Hatta bununla da yetinmeyerek astronomi ve meteoroloji üzerinde de araştırmalar yaptı. Bu alanlardaki başarı ve girişkenliğini de 1865 yılında kendisinin sıfırdan kurduğu Avusturya Meteoroloji Birliği örneğinden anlayabiliriz. Hayatı boyunca yayınladığı makalelerin çoğu meteoroloji alanındaydı

Ancak yine de günümüzdeki ünü, manastır bahçesinde uzun yıllar üzerinde çalıştığı bitki kalıtımı hakkındaki deneylerinden kaynaklanmaktadır. Manastırda, eski başrahip Napp tarafından düzenlenmiş 2 hektarlık (20.000 metre kare) aşırı geniş bahçede deneylerini sürdürmekteydi. Bu bitkiler üzerinde çeşitlilik, kalıtım, değişim gibi konularda incelemeler, araştırmalar ve deneyler yapmaktaydı. 1856 ile 1863 yılları arasında tam 29.000 bezelye (Pisum sativum) ekmiş ve yetiştirmiştir.

Bu deneylerde, kelimenin tam anlamıyla on binlerce (30.000 civarında) çaprazlama yapmış, tüm sonuçları not etmiş ve istatistiki değerlendirmelerde bulunmuştu. Günümüz tarihçileri ve bilim insanları, Mendel'in Biyoloji konusunda bir dahi olmasa da, en büyük avantajının Matematik konusunda tam bir uzman olması ve çok geniş bir algı düzeyinde olmasını söylemektedirler. Bu gerçekten de, bu kadar çok sayıda çaprazlama, ekme ve biçme işi arasında deneyler yapabilmek ve her şeyi kontrol altında tutup takip edebilmek için bir şarttır.

Öte yandan rahip olmasından kaynaklanan engin sabrı da, deneylerinin sürekliliğinde önem arz etmektedir, bu da göz ardı edilmemelidir. Sabrınızı test etmek istiyorsanız, 29.000 bitki ve 30.000 çaprazlama yerine, sadece temsili 50 bezelye tanesi (bitkinin kendisi değil, sadece tanesi) ve 100 çaprazlama (kutu içerisinde karışık halde bulunan farklı renkteki bezelyelerden rastgele seçerek çaprazlanmış gibi kabul etme) yapıp her birinin sonuçlarını not etmeyi deneyiniz. Bu sabır testinden sonra, bir de her çaprazlama için bitkileri özenle dölleyip, üremelerini bekleyip, tohumların büyüme süreleri boyunca sonuçları beklediğinizi, bunu 29.000 bezelye için yaptığınızı ve 30.000 defa tekrarladığınızı hayal edin. Ne demek istediğimizi ve Mendel'in sabır ve bilim tutkusunu ancak o zaman anlayabilirsiniz.

Mendel yasalarının detaylarına burada girmeyeceğiz; dilerseniz tüm detaylarını buradaki makalemizden okuyabilirsiniz.

Mendel, bitkiler üzerindeki araştırmalarını tamamladıktan sonra arılara dönüş yapmış ve onlar üzerinde hibridizasyon çalışmaları yapmıştır. O kadar ilginç hibritler elde etmiştir ki, bazı popülasyonlar ortam koşullarına dayanamayarak toplu olarak ölmüştür. 1868'den itibaren başrahip olmasıyla birlikte de bilimsel çalışmalarını neredeyse tamamen sona ermiştir.

Ölümü ve Sonrası...

Bilim Düşmanlarının Çabaları

Yaşam boyu öğrenmeyi kendine amaç edinmiş bir öğretmen, bir bilim ve din adamı olan Mendel (1822-1884), 6 Ocak 1884 yılında, Darwin'den 2 sene sonra, 61 yaşında, kronik böbrek iltihabı (nefritit) hastalığından ötürü ölmüştür. Ölümünden sonra yerine geçen başrahip, Mendel'in bütün çalışmalarını yakmış ve böylece manastırın taksonomi ile ilgili tavrını aklı sıra net bir şekilde ortaya koymuştur. Bu acınası ve alçakça hareketten ötürü Mendel'in yayınlanmamış pek çok yazısı yok olmuş, bir ömürlük emeklerin bir kısmı boşa gitmiştir. Neyse ki bilim, her zamanki gibi bir yolunu bularak sesini duyurmuş ve bilim düşmanlarını defetmiştir.

Mendel Genetiğinin Yeniden Keşfi

Çalışmaları, 1900'lerin başlarına kadar ortaya çıkarılmamış ve hak ettiği değere kavuşamamıştır. 1900'lerde Hugo de Vries ve Carl Correns, birbirlerinden bağımsız olarak Mendel Yasaları'nı yeniden keşfetmişlerdir. İki bilim insanı da Mendel'in öncelik ve üstünlüğünü kabul etmiş ve ona gereken kredileri/atıfları vermiştir. Hatta Vries'in, Mendel'in çalışmalarını okuyana kadar kendi araştırmasının sonuçlarını anlamadığı iddia edilmektedir. Vries'in çabaları sayesinde, Mendel'in araştırmaları birden patlama etkisi yaratmış ve bilim dünyasında hızla yayılmaya başlamıştır. Pek çok bilim insanı Mendel'in deneylerini tekrarlamış ve tıpatıp aynı sonuçlara ulaşmıştır. Bu sayede bulguların yayılması bir kat daha hızlanmıştır.

Modern Sentez

1900'lerin başlarına kadar bir canlının özelliklerini şekillendiren en önemli olgunun, fenotip, yani dış görüntü ve bunun çevresel ilişkileri olduğu sanılmaktaydı. Dönemin Biyometri (Biyoistatistik) Okulundan Karl Pearson, Mendel'in genetik yasalarına kesinlikle karşı çıktı ve kalıtımsal özelliklerin bu kadar büyük bir rol oynayabileceğini reddetti. Bu ekole en sert ve net cevap (ve daha da önemlisi araştırmalarla desteklenen bilimsel cevaplar), William Bateson tarafından verildi. Bateson, "genetik" kelimesinin ve konuyla ilgili pek çok terminolojinin fikir babasıdır. 1920'lere kadar Bateson ve destekçileri ile biyometriciler arasındaki tartışmalar şiddetli bir şekilde sürmüştür. Bu tartışmalar, 1918 yılında ünü Biyolog R. A. Fisher'ın Modern Sentez ismini verdiği sentez ile sona ermiştir. Bu senteze göre genetik ve fenotipik etkiler bir arada toplanmış, ikisinin de canlı için belli miktarlarda önem arz ettiği savunulmuştur. Günümüzde de bu güçlü anlayış sürmekte ve doğru olduğu sürekli olarak ispatlanmakta ve bu bilgi araştırmalarda sıklıkla kullanılmaktadır.

Fisher ve Eleştirileri

Fisher, sonraları Mendel'in araştırmalarını mercek altına almış ve bazı teknik hatalar bulmuştur. Örneğin Mendel'in bazı oranları hatalı bulduğunu, bazılarında ise önyargılı yaklaşım sonucunda veriler elde edildiği ileri sürmüştür. Yani Mendel'in, örneğin 1/3 oranına ulaşabilmek adına bazı önyargılı veya sansürlü çıkarımlar yaptığını iddia etmiştir. Ne var ki, bu eleştirilerin bir kısmı doğrulansa da, büyük bir kısmının Fisher'ın abartısı olduğu ve gerçek olmadığı daha sonradan Genetics dergisinde yayınlanan iki önemli makalede ileri sürülmüştür.^{[5], [6]}

Sonuç

Uzun lafın kısası, Mendel çok büyük bir başarıya ulaşarak, henüz genlerin varlığı dahi bilinmezken, genetik prensiplerini ortaya koyabilmiştir. Bu, onun ne kadar ileri görüşlü ve iyi bir bilim insanı olduğunu ortaya koymaktadır.

Kendisini saygıyla anıyor, karanlık bir Dünya'da yaktığı mum ışığı (ve hatta daha fazlası) için kendisine teşekkür borç biliyoruz.