Glimfatik Sistem Nedir? Beyin Kendisini Nasıl Temizler?

Glimfatik Sistem, ünlü nörolog Maiken Nedergaard ve ekibi tarafından yapılan araştırmalar sonucunda 2012 yılında keşfedilmiştir. Nedergaard ve ekibi, fareler üzerinde gerçekleştirdikleri deneylerde uyku sırasında beyindeki hücreler arasında bulunan toksik maddelerin temizlendiğini gözlemlemişlerdir. Bu keşif, beyindeki atık maddelerin uzaklaştırılmasının lenfatik sistem tarafından sağlandığına dair eski anlayışı değiştirmiştir. Bu yeni araştırmanın sonucunda atık maddelerin uzaklaştırılması görevinin Glimfatik Sisteme ait olduğu keşfedilmiştir.

NPR

Glimfatik sistem, lenf sistemiyle bağlantılı olsa da beyindeki interstisyel (hücreler arası) sıvının temizlenmesi için farklı bir mekanizma kullanmaktadır.

Beyin interstisyel sıvısında biriken atık maddeler, BOS ve astrositik aquaporin-4 (AQP4) kanalları aracılığıyla beyin parankiminden (beyin dokusundan) uzaklaştırılır. Nasıl ki lenfatik sistem vücudumuzda interstisyel sıvının temizlenmesi ve yağ, protein ve diğer metabolitlerin atılmasını veya geri dönüştürülmesini sağlıyorsa glimfatik sistem de lenfatik sisteme sahip olmayan beyin gibi kritik bir organda zaman içinde biriken toksik maddelerin temizlendiği alternatif bir mekanizma oluşturur.

Glimfatik taşıma ile temizlendiği gösterilen endojen çözeltiler arasında potasyum, laktat, amiloid beta ve tau gibi patojenik peptitler ve proteinler ile hasarlı hücrelerden salınan nöron spesifik enolaz ve gliyal fibriller, asidik protein gibi çözünebilir proteinler bulunur.

Glimfatik Sistemin Beyindeki Atık Temizleme Mekanizması

BOS, beyin ventriküllerinden yola çıkıp beyin parankimine doğru yol alır. Daha sonra BOS, interstisyel sıvı ile karışır ve buradan ekstraselüler (hücre dışı) proteinleri alarak beyin parankimindeki fazla maddelerin temizlenmesine yardımcı olur. Bu temizlik sürecinde ekstraselüler proteinler, astrositik aquaporin-4 kanalları aracılığıyla paravenöz (venlerin yanında bulunan) aralığa taşınır. Son olarak kan dolaşımı yoluyla servikal (boyun) lenf damarlarına ulaşarak ortamdan uzaklaştırılır.

Peki Nedir Bu AQP4 Kanalı?

AQP4, merkezi porlara sahip, beyinde en çok bulunan hücresel transmembran (hücre zarının içinden geçen) protein kanalıdır. Bu kanal, su geçişine izin veren ancak sudan daha büyük molekülleri dışarıda tutan merkezi porlar sayesinde yüksek etkinlikte ve seçicilikte işlev görür. Suyun yanı sıra gliserol ve iyon, gaz ya da sinyal molekülleri gibi diğer bazı maddelerin de geçişine olanak sağlar. Yani AQP4 kanallarının glimfatik sistemin yapı taşı oldukları söylenebilir.

Help Guide

Glimfatik Sistemin Fonksiyonunu Etkileyen Durumlar

Glimfatik sistemin fonksiyonları; başta sempatik ve parasempatik sinir sistemi, uyku ve uyanıklık döngüsü, yaşlanma süreci ve genetik faktörlerden etkilenir.

Glimfatik sistem uyanıklık sırasında zayıf aktivite gösterirken, uyku ve anestezi durumunda aktivitesi büyük ölçüde artar. Özellikle derin NREM (Non-REM) uykusu denilen uyku evresi sırasında glimfatik sistem daha aktif çalışır. Bu evrede sinir hücrelerinin dendritik çıkıntıları küçülür. Bu, sinir hücrelerinin üzerindeki dendritlerin daha az alan kaplaması anlamına gelir. Dendritik çıkıntıların küçülmesi, sinir hücreleri arasındaki boşluğun genişlemesine ve glimfatik sistemin etkinliğini artıran interstisyel sıvının daha etkili bir şekilde drenajına yardımcı olur.

Beta amiloid proteininin eliminasyonunun glimfatik sisteme bağlı olduğunu daha önce belirtmiştik. İşte, sadece bir gece uyku yoksunluğu bile bu zararlı proteinin bellek süreci için önemli olan talamus veya hipokampüs gibi bölgelerde birikimine yol açmaktadır. Sadece uyku miktarı değil, yatma pozisyonunun da glimfatik sistem biyolojisini etkilediği gösterilmiştir. Sırtüstü yatmanın sistemin aktivitesini azalttığı, yan yatmanın ise artırdığı görülmüştür.

Diğer bir faktör ise yaştır. Yaş ilerledikçe damarların esnekliği azalır, serebral arterler sertleşir, arterlerin pulsasyon (ritmik atım) dalgalarının genliği azalır. Bu durum perivasküler boşluklarda sıvı birikimine, bazal membranlar boyunca perivasküler (damar etrafındaki) yolların daralmasına ve sonuç olarak BOS drenaj yolları ve glimfatik yolların işlev bozukluğuna yol açar.

Glimfatik yolların işlev bozukluğu, yanlış şekillenmiş proteinlerin birikmesine neden olur ve bunlar nörodejeneratif hastalıkların gelişiminin temelini oluşturur.

Bunun yanı sıra sinir sisteminde meydana gelen tüm patolojiler, hem nörodejeneratif hastalıklar hem de yaralanmalar; merkezi sinir sistemi metabolizmasının ara ürünlerinin ve yan ürünlerinin dışarı atılması için önemli olan glimfatik yolların drenajını bozar. Yani aslında glimfatik sistemin bozukluğu, nörodejeneratif hastalıkların oluşumunda bir etken olduğu gibi bu hastalıkların bir sonucu da olabilir.

Glimfatik sistemin aktivitesini azalttığı görülen diğer faktörler arasında hareketsiz yaşam ve vücut sıcaklığının artışı da bulunmaktadır, ancak şüphesiz ileri yaş ve uykusuzluk bu sistemin aktivitesini en çok etkileyen iki faktördür.

The Conversation

Glimfatik Sistemin Sağlığını Desteklemek İçin Alabileceğiniz Önlemler

Glimfatik sistemin sağlıklı çalışmasının en önemli belirleyicisi uykudur. Kesintisiz, kaliteli ve yeterli bir uyku beynin temizlik işlemi, sinir ağının yeniden düzenlenmesi ve beyindeki sinaptik bağlantıların güçlendirilmesi için gereklidir.

Uykunun yanı sıra aktif bir yaşam tarzı benimseme, sağlıklı beslenme, stres yönetimi, yeterli su alımı sağlama, sigara ve alkol tüketiminden kaçınma, beyin egzersizleri yapma gibi öneriler de glimfatik sistemimi korumaya yardımcı olacaktır.

Sonuç

Glimfatik sistemin keşfi, beyin fonksiyonları ile nörodejeneratif hastalıkların anlaşılmasında büyük bir adım olmuştur. Glimfatik sistemin anlaşılması ve korunması için yapılacak çalışmalar, beyin sağlığına yönelik önemli ilerlemelerin sağlanmasında kritik bir rol oynayacaktır.