Fotik ve Afotik Okyanus Katmanları: Işık, Sıcaklık ve Basınç Nedeniyle Oluşan Okyanus Katmanları Nelerdir?

Işık, sadece aydınlık kaynağı değildir; aynı zamanda enerji (ısı) taşıyor olmasından ötürü bir ortamdaki yaşamın temel kaynaklarından biridir. Karalarda bunu pek düşünmüyor olsak da okyanuslar gibi devasa su birikintilerinde ışığın ulaşabildiği bölge, yaşamın nasıl evrimleşeceğini doğrudan belirlemektedir.

Sadece ışık da değil! Okyanusların derinliğine bağlı olarak belli bir derinlikteki basınç da canlı yaşamını doğrudan etkilemektedir. Çok yüksek basınç altında kemikli veya omurgalı hayvanların yaşaması çok zor olmaktadır (hatta mümkün olmayabilir). Buna bağlı olarak, okyanus yaşantısının derinlikle değiştiğini görmekteyiz. Yani aslında ışık ile basınç arasında doğrudan bir ilişki olmasa da, ışığın erişebildiği okyanus katmanları dikey derinlik ile ilişkili olduğu ve basınç da aynı parametreye göre belirlendiği için, ışık (dolayısıyla sıcaklık) ve basınç, yani en temel iki parametre, bir arada değişmektedir.

Işığa Göre Okyanus Katmanları

Bir okyanusu, Güneş ışığının erişebildiği derinliklere göre 2 ana katman olmak üzere 5 alt katmana ayırmak mümkündür. Öncelikle bunların genel dağılımını görelim:

Lumen Learning

Yukarıdaki görselden görebileceğiniz gibi kıta sahanlığı, karadan uzaklaştığımızda dik bir eğim ile okyanus tabanına doğru batar. Yani okyanus derinliği sadece su içerisinde dikey bir dalış ile ilgili değildir, kara parçasına tutunarak yaşayan canlıların kıtaların okyanus içine gömülen kısımların neresinde (dolayısıyla ne derinlikte) bulunduklarıyla da ilgilidir. Bu, okyanus derinliğinin sadece yüzey canlılar için değil, karalara tutunan canlılar için de önemli olduğunu göstermektedir.

Fotik Zon (Işık Alan Bölge)

Güneş ışığının önemli bir bölümü, su seviyesinin yaklaşık 200 metre kadar altına ulaşabilmektedir. Tabii ki, 200 metrede okyanus "zınk" diye karanlık oluvermemektedir, suyun yaklaşık 1.000 metre (1 kilometre) altına kadar ışık, farklı seviyelerde tespit edilebilir; ancak 200 metreden sonra hızla azalır.

Epipelajik Zon (Gün Işığı Bölgesi)

İşte ışığın rahatlıkla ulaşabildiği 200 metrelik bölgeye epipelajik zon (gün ışığı bölgesi) denmektedir. Buradaki Güneş ışığı, aynı zamanda ısının da büyük bir kısmının burada kullanılmasını sağlar. İşte bu nedenle buradaki su sıcaklığı en yüksektir ve az sonra göreceğimiz gibi bu, diğer okyanus katmanlarını etkiler.

Mezopelajik Zon (Alacakaranlık Bölgesi)

200-1.000 metre arasında kalan daha düşük şiddetli ışık bölgesine ise mezopelajik zon (alacakaranlık bölgesi) adı verilir. Buradaki ışık çok sönüktür ve genelde okyanus içerisindeki biyolüminesan canlılar bu bölgeden itibaren görülmeye başlarlar. Ayrıca oldukça tuhaf görünümlü balıklar ve çok ilginç yaşam formları da bu bölgede evrimleşmiştir.

Epipelajik ve mezopelajik zonlar bir araya gelerek "fotik zon" adını verdiğimiz, genel olarak ışık alan bölgeyi oluştururlar.

Sea and Sky

Afotik Zon (Işık Almayan Bölge)

Batipelajik Zon (Gece Yarısı Bölgesi)

1.000 metre derinlikten sonra ışık görülmez; bu nedenle neredeyse hiç fotosentetik canlı bulunmaz, bu yüzden buraya batipelajik zon (gece yarısı bölgesi) adı verilir. Bu bölge, mezopelajik zondan daha geniş olmasına rağmen daha az canlı yoğunluğuna sahiptir. Genel olarak suyun 4.000 metre altına kadar devam eder. Bu bölgedeki ışığın tek kaynağı, bu bölgede yaşayan canlıların kendi ürettikleri ışıktır (biyolüminesans). Ayrıca bu derinlikte artık basınç muazzam bir seviyeye (40 MPa civarına) ulaşır. Bu yüksek basınca rağmen bu katmanda da çok sayıda tür bulmak mümkündür. Örneğin ispermeçet balinaları bu derinliğe dalarak besin arayabilirler. Bu bölgede evrimleşen canlıların çoğu, ışık noksanlığından ötürü siyah veya kırmızımsı bir renktedir.

Abisopelajik Zon (Cehennem Bölgesi)

4.000 metreden sonra ise abisopelajik zon (cehennem bölgesi) başlar. Bu bölge, okyanus tabanına kadar devam eder; ancak genellikle 6.000 metreye kadar indiği söylenir. Bunun sebebi, okyanus tabanlarında kimi zaman çok daha derin yarıklar olması ve bu yarıkların tabanın derinliklerine kadar inmesidir. Abisopelajik zondaki abartılı basınç nedeniyle pek az makroskopik canlı bu derinliklerde yaşayabilir. Bu seviyede yaşayan türlerin büyük bir kısmı basket denizyıldızı veya ufak mürekkepbalıkları gibi omurgasız canlılar ve bolca mikroskobik canlıdır. Okyanus tabanlarının %75 kadarı bu seviyede yer alır.

Hedalpelajik Zon (Çukurlar)

Okyanus tabanının içerisinde oluşan yarıkların olduğu katman, okyanusun ışığa göre bölündüğü 5. katmandır: hedalpalajik zon (çukurlar). Bu katman, Mariana Çukuru örneğindeki gibi suyun 10.911 metre altına kadar (veya genel olarak inilebilecek herhangi bir taban seviyesine kadar) inebilir. Bunlar, aynı zamanda okyanus altı kanyonlarının bulunduğu bölgedir. Bu seviyede su, donma sıcaklığının sadece birazcık üzerindedir ve basınç 110 MPa düzeyine çıkar. Bu, üzerinize 48 adet Boeing 747 jetin ağırlığının binmesi gibidir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Bu düşük sıcaklığa ve yüksek basınca rağmen bu seviyede bile canlılığa rastlamak mümkündür: Bugüne kadar en derin noktada keşfedilen balık, Porto Rico Çukuru'nda, yani 8.372 metre derinlikte keşfedilen balık türleridir. Ayrıca çeşitli omurgasız hayvanlar ve mikrobik yaşam da burada var olabilir.