Evrim, Yıldırım ve Tesadüf: Evrimde Rastgelelik Kavramını Yıldırımları İnceleyerek Anlayabiliriz!

Evrim, bir yıldırım gibidir.

Fotoğrafta gördüğünüz yıldırımın yere ulaşana kadar kat ettiği mesafede ve bulutların gökyüzünde kapladığı alanda, bir yıldırımın herhangi spesifik (belirli) bir yolu izleme ihtimali akıl almaz derecede küçüktür.

Dışarıdan bakan biri, bir yıldırımın tamamen rastgele bir yol izlediğini düşünecektir. Yıldırımın gidişatını, kıvrımlarını, zigzaglarını, hiçbir kural ile çerçevelendirilmemiş, kör bir tesadüf sanacaktır. "Neden şu şekilde çakmadı da, bu şekilde çaktı?" veya "Neden tam olarak bu yolu izledi de, şu diğer yolu izlemedi?" diye soracaktır.

Halbuki bu "rastgelelik", enerji yüklü yıldırımın havadaki en az dirençli yolu takip etmesindendir ve tamamen iyi tanımlanmış, rastgele olmayan, kendini tekrar eden doğa yasalarıyla şekillendirilmiştir. Üstelik yıldırım nereden gitmesi gerektiğini bilmez. Elektrik potansiyeli altında hareket etmeye zorlanan elektrik yükü, havanın tüm kısımları boyunca hareket etmeye çalışır; ancak akım, yalnızca daha az dirence sahip yoldan daha hızlı ve kolay akabildiği için, yükün geri kalanı da bu yolu takip eder ve yıldırım yeryüzüne doğru boşalır. Biz de, yıldırımın spesifik bir yolu takip ettiğini görürüz. Eğer o değil de bir başka yol daha düşük dirençli olsaydı, yıldırım da o yolu takip ederdi. Yani burada bir bilinç, algı, tercih, karar yoktur.

Dahası, yıldırımların boşalması sırasında sadece bir yol denenmez, birden fazla yol denenir. Bu nedenle yıldırımlar tırtıklıdır; ters dönmüş bir ağaca benzer. Ancak o yollardan bazıları aşırı yüksek dirençli olduğu için yere kadar ulaşamaz. Buna rağmen birçok deneme-yanılma yapılır; her seferinde yük, en dirençsiz yolu takip eder. Nihayetinde yere ulaşan tek bir yol bulunur ve yükün geri kalanı da oradan toprağa akar.

Bu örnek ile insanın (veya diğer türlerin) evriminin tarihi arasındaki benzerlik çarpıcıdır: Örneğin biz insanlar da, tıpkı yıldırımlarda olduğu gibi, evrimsel süreçlerin milyarlarca yıldır en az direncin olduğu yolları takip etmesinin bir ürünüyüz. Elde var olan çeşitlilik içerisinde, ortama en uyumlu olan, dolayısıyla "en dirençsiz" ve en kolay şekilde hayatta kalıp üreyebilenler gelecek nesilleri var etmiştir. Bu gelecek nesiller, başarılı olan atalarının özelliklerini biraz daha fazla taşıyacaktır, çünkü çoğunlukla o başarılı atalar üreyerek gelecek nesli inşa etmiştir. Her nesilde daha uyumlu olanlar, bir sonraki neslin daha fazla bireyini üretmiş olacaktır. Buna bağlı olarak her nesilde türler, çevrelerine daha uyumlu ve atalarından birazcık daha farklı olacak şekilde değişirler. Bu değişimler nesiller ve zaman içinde birikir, yepyeni türlerin ortaya çıkmasını sağlar.

Bu, tesadüfen olan bir süreç değildir; ancak bilinçli bir şekilde de yaşanmaz. Yani türlere "Şimdi sen hayatta kal, sen öl." diyen biri yoktur. Benzer şekilde, türler de ne tip özellikler evrimleştireceklerini kendileri seçemezler. Buna rağmen, canlılığı devam ettirebilenlerin yalnızca hayatta kalanlar ve üreyenler olması, günümüzde gördüğümüz canlılığın da kaçınılmaz olarak belirli yolları takip ederek bugünlere ulaşmış soy hatları olmasıyla sonuçlanmaktadır. Bu sürece bakan biri "Neden o özellik evrimleşmemiş de bu özellik evrimleşmiş?" tarzı sorular sorabilir. Tıpkı yıldırımların akış sırasında farklı yollar denemesi gibi, evrimsel süreçte de popülasyonlar farklı kombinasyonlar evrim tarihinde muhakkak denenmiştir ve denenmektedir; ancak sadece bir veya birkaç yol sürerliği sağlayacak kadar "dirençsiz" ve işlevseldir. Bugünkü türler de, onların torunlarıdır.

Evrimsel biyoloji, son derece iyi anlaşılabilir, araştırılabilir, test edilebilir yasalarla çerçevelenmiş bir çalışma sahasıdır. Kütleçekiminin cisimleri "yere doğru" harekete zorlaması ne kadar "tesadüf" ise, canlıların evrimi de o kadar "tesadüf"tür. Topun kütleçekimi etkisi altında şuraya veya buraya düşmesi, elde yeterli veri olmamasından ötürü tesadüfmüş gibi gözükebilir, öyle değerlendirilebilir. Fakat topun havadaki her andaki her durumu bilimsel olarak analiz ve test edilebilir. Öte yandan, topun oraya değil de buraya düşüyor olması, topun bilinçli olarak seçtiği bir pozisyon da değildir! Bir diğer deyişle, doğa "bilinç" ile "tesadüf" arasına sıkışmış değildir! Doğada hem bilinçsiz, hem de tesadüfen olmayan anlamlı sonuçlar bulunmaktadır.

Canlılık da aynen böyledir: Evrim tarihinin derinliklerinde, bugününde ve hatta geleceğindeki popülasyonların her anı bilimsel olarak çalışılabilir, analiz edilebilir, test edilebilir. Evrim sürecinde, doğanın kendisinde olduğu kadar tesadüfler ve rastlantılar vardır, ne eksik, ne fazla... Bu rastlantısal değişimler neredeyse sadece evrimin "çeşitlilik mekanizmaları" ile sınırlıdır. Canlılardaki ufak tefek değişimler, sizin ebeveynlerinizden farklı gözükmenize neden olan mutasyonlar ve gen çaprazlanmaları gibi olaylar, büyük oranda rastgeledir, evet. Ancak iyi de, evrim bu değildir ki! Bu çeşitliliktir. Evrim, bu çeşitlilik içerisinden doğaya en uyumluların seçilimi sonucu oluşur. Çeşitliliğin var olması yeterli değildir; seçilmesi de gerekir. Ve bu seçim, asla rastgele değildir. Doğanın dikte ettiği şartlar neyse, ona uygun olarak belirlenir. 

Jay Fine

Bir mutasyonun hangi anda, hangi gene denk geleceğini bilemeyebilirsiniz (ancak istatistiki çalışmalar yürütmeniz mümkündür). Tıpkı bir yıldırımın hangi anda, nereye düşeceğini bilemeyeceğiniz gibi (ancak yine, istatistiki olarak çalışabilirsiniz). Eğer elinizde yeterince veri bulunabilecek olsaydı, bunları da öngörmeniz mümkün olabilirdi.

Fakat bu rastlantısallığın evrimde tek başına bir anlamı yoktur. Rastgele bu değişimler, eğer ki avantajlıysa seçilir ve her nesilde çoğalırlar, yoksa elenerek yok olurlar. Bu seçim sürecinin içinde neredeyse hiç tesadüf barındırmaz. Evrim, elimizdeki analiz yöntemlerinin yetersizliğinden ötürü birçok diğer doğa yasası gibi kaotikmiş gibi gözükür ve büyük oranda öyledir de; ancak tesadüfi değildir. Bu ikisi arasındaki farkları öğrenmek için, "Evrim, Rastlantı/Tesadüf ve Kaos" başlıklı makalemiz okunabilir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Eğitimsiz bir göze anlaşılmaz ve rastgele gelebilecek herhangi bir doğa gerçeği, eğitimli beyinlerin ellerinde gelmiş geçmiş en güçlü bilimsel sahalara dönüşebilir. Fizik ve evrimsel biyoloji, bunun en güzel örneklerinden sadece ve sadece iki tanesidir.