Tramvay Problemleri ve Etik İkilem Soruları: Siz Olsanız Ne Yapardınız?
Bu makalemizde size 4 temel, 1 orjinal etik ikilem sorusu yönelteceğiz. Bunlar, hem felsefi konuları anlatmak için hem de bazı bilimsel araştırmalarda kullanmak amacıyla geliştirilmiş sorulardır. Birçok durumda farklı düşünen insanların birbirine düşmesine neden olsa da, aslen bireylerin kendileriyle yüzleşmesini sağlayan sorulardır. Bunları dikkatle inceleyip, kendi başınıza kaldığınız bir anda değerlendirmenizi tavsiye ederiz. Sonrasında ise bu soruların "ne" olduklarına biraz daha yakından bakacak ve bilimsel açıklamalarını vereceğiz. Böylece kendinizle yüzleşmenizi biraz daha temellendirmiş ve anlamlandırmış olabilirsiniz diye umuyoruz.
Etik İkilem Soruları
Başlamadan önce şu önemli noktayı vurgulamak isteriz: Sorularda, belirtilen aksiyon veya seçeneklerden başka hiçbir çözüm yolu bulunmamaktadır. Bu sorular mantık soruları değil, etik sorularıdır. Dolayısıyla soruda verilenden başka yöntemler aramanız anlamsız olacaktır.
Soru 1: Tren İkilemi
Bir tren, raylardan kaçamayacak durumda olan 5 kişinin üzerine doğru gitmektedir. Siz, rayların ayrıştığı noktada, tamamen güvenli bir konumda bulunuyorsunuz ve trenin hangi yöne gideceğine karar verebilecek konumdasınız. Eğer ki rayları değiştirirseniz, trenin de rotası değişecek ve 5 kişi kurtulacak. Ancak, eğer ki bunu seçerseniz ve rayları değiştirecek olursanız, bu defa da yeni rotada bulunan, yine kaçamayacak durumda olan diğer 1 kişi var (bu siz değilsiniz, başka bir kişi) ve bu defa da o kesinlikle ölecek. Bu durumda ne yapardınız? Rayları değiştirir ve trenin o 1 kişi üzerine gitmesine mi neden olurdunuz, yoksa değiştirmez miydiniz ve 5 kişinin, zaten olacağı şekilde ölmesini mi izlerdiniz? Neden?
Soru 2: Şişko Adam İkilemi
Bir tren, tek bir ray hattı üzerinde, kesinlikle kaçamayacak ve trenin çarpması durumunda tamamı kesinlikle ölecek konumda olan 5 kişinin üzerine gitmektedir.
Tüm Reklamları KapatSiz, bu sırada, trenin altından geçeceği bir köprünün üzerindesiniz ve yanınızda, sizinle beraber trenin 5 kişinin üzerine gelişini izleyen devasa boyutlarda ve şişman bir adam var. Bu adamın, o insanlarla ve bulundukları durum ile hiçbir ilgisi olmadığını biliyorsunuz.
Aynı zamanda, şişman adamın raylarda bulunması durumunda, trenin ona çarparak kesinlikle durabileceğinden eminsiniz.
Bu durumda, 5 kişiyi kurtarmak adına, normalde raylara düşmeyecek olan şişman adamı, kendi ellerinizle raylara iter miydiniz?
Not: Adamı itebilecek güce sahipsiniz. Adam, kesinlikle tam olarak raylara düşecektir ve adamı iterseniz, tren adama kesinlikle çarpacaktır, bunun sonucunda şişman adam kesinlikle ölecektir, tren kesinlikle duracaktır ve 5 kişi kesinlikle kurtulacaktır. Şişman adamın itilmesinden başka, 5 kişiyi kurtarmanın herhangi bir yolu yoktur.
Soru 3: Kötü Şişko Adam İkilemi
Bir tren, tek bir ray hattı üzerinde, kesinlikle kaçamayacak ve trenin çarpması durumunda tamamı kesinlikle ölecek konumda olan 5 kişinin üzerine gitmektedir.
Siz, bu sırada, trenin altından geçeceği bir köprünün üzerindesiniz ve yanınızda, sizinle beraber trenin 5 kişinin üzerine gelişini izleyen devasa boyutlarda ve şişman bir adam var. Bu adamın, o 5 kişiyi raylara bağlayan insan olduğundan eminsiniz ve kendisi de bunu kabul ediyor.
Aynı zamanda, şişman adamın raylarda bulunması durumunda, trenin ona çarparak kesinlikle durabileceğinden eminsiniz.
Bu durumda, 5 kişiyi kurtarmak adına, normalde raylara düşmeyecek olan ve müdahale etmemeniz durumunda 5 kişinin ölmesine neden olacak olan şişman adamı, kendi ellerinizle raylara iter miydiniz?
Evrim Ağacı'ndan MesajEvrim Ağacı'nın çalışmalarına Kreosus, Patreon veya YouTube üzerinden maddi destekte bulunarak hem Türkiye'de bilim anlatıcılığının gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz, hem de site ve uygulamamızı reklamsız olarak deneyimleyebilirsiniz. Reklamsız deneyim, sitemizin/uygulamamızın çeşitli kısımlarda gösterilen Google reklamlarını ve destek çağrılarını görmediğiniz, %100 reklamsız ve çok daha temiz bir site deneyimi sunmaktadır.
KreosusKreosus'ta her 10₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık geliyor. Bu sayede, tek seferlik destekçilerimiz de, aylık destekçilerimiz de toplam destekleriyle doğru orantılı bir süre boyunca reklamsız deneyim elde edebiliyorlar.
Kreosus destekçilerimizin reklamsız deneyimi, destek olmaya başladıkları anda devreye girmektedir ve ek bir işleme gerek yoktur.
PatreonPatreon destekçilerimiz, destek miktarından bağımsız olarak, Evrim Ağacı'na destek oldukları süre boyunca reklamsız deneyime erişmeyi sürdürebiliyorlar.
Patreon destekçilerimizin Patreon ile ilişkili e-posta hesapları, Evrim Ağacı'ndaki üyelik e-postaları ile birebir aynı olmalıdır. Patreon destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi 24 saat alabilmektedir.
YouTubeYouTube destekçilerimizin hepsi otomatik olarak reklamsız deneyime şimdilik erişemiyorlar ve şu anda, YouTube üzerinden her destek seviyesine reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. YouTube Destek Sistemi üzerinde sunulan farklı seviyelerin açıklamalarını okuyarak, hangi ayrıcalıklara erişebileceğinizi öğrenebilirsiniz.
Eğer seçtiğiniz seviye reklamsız deneyim ayrıcalığı sunuyorsa, destek olduktan sonra YouTube tarafından gösterilecek olan bağlantıdaki formu doldurarak reklamsız deneyime erişebilirsiniz. YouTube destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi, formu doldurduktan sonra 24-72 saat alabilmektedir.
Diğer PlatformlarBu 3 platform haricinde destek olan destekçilerimize ne yazık ki reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. Destekleriniz sayesinde sistemlerimizi geliştirmeyi sürdürüyoruz ve umuyoruz bu ayrıcalıkları zamanla genişletebileceğiz.
Giriş yapmayı unutmayın!Reklamsız deneyim için, maddi desteğiniz ile ilişkilendirilmiş olan Evrim Ağacı hesabınıza üye girişi yapmanız gerekmektedir. Giriş yapmadığınız takdirde reklamları görmeye devam edeceksinizdir.
Not: Adamı itebilecek güce sahipsiniz. Adam, kesinlikle tam olarak raylara düşecektir ve adamı iterseniz, tren adama kesinlikle çarpacaktır, bunun sonucunda şişman adam kesinlikle ölecektir, tren kesinlikle duracaktır ve 5 kişi kesinlikle kurtulacaktır. Şişman adamın itilmesinden başka, 5 kişiyi kurtarmanın herhangi bir yolu yoktur.
Soru 4: Organ Bağışı Problemi
Oldukça başarılı bir cerrah olduğunuzu ve organ transferi konusunda çok önemli işler başaran biri olduğunuzu düşünün. Elinizde, birkaç aydır sizin denetiminizde olan 5 adet hasta bulunuyor ve bu 5 hastanın her birinin farklı bir organa ihtiyacı var. Ancak ne veritabanında, ne de herhangi başka bir kaynakta, herhangi bir hastaya uyan hiçbir organ bulunmuyor. Dolayısıyla eğer müdahale edilmezse, bu organların eksikliğinden ötürü kesinlikle ölecekler.
Bu sırada, şehre gelen bir turist, şans eseri hastanenize check-up yaptırmaya geliyor. Kontrolü siz yapıyorsunuz, inanılmaz bir şekilde turistin organlarının, aranan 5 organ için tamamen uygun olduğunu ve 5 hastayı da kesinlikle kurtaracağını fark ediyorsunuz.
Eğer bu turist bir şekilde ölürse, 5 organı da alabilir ve aylardır organ bekleyen ve ölümün eşiğinde olan diğer 5 hastayı da %100 kurtarabileceksiniz. Üstelik, bu turistin 'bir şekilde' ölmesinden sizin sorumlu tutulmayacağınızın ve sizden kimsenin şüphelenmeyeceğinin de %100 garantisi olan bir yöntem biliyorsunuz.
Bu durumda, 5 hastanızı kurtarmak için turistin ölümüne neden olur muydunuz?
Not: Ameliyatlar sırasında kesinlikle olumsuz bir durum doğmayacak ve hastalar, organlar alınabildiği müddetçe kesinlikle yaşayacaklardır. 5 hastanın hiçbirini, bu nakil yapılmadan kurtarmanın hiçbir yolu bulunmamaktadır.
CNNSoru 5: Mona Lisa ve Yavru Köpek
Bir odanın içerisindesiniz ve odada durduramayacağınız bir yangın çıkıyor. Bu oda içerisinde orjinal Mona Lisa tablosu ve ufak bir köpek yavrusu bulunuyor. Sadece birini kurtarabileceksiniz ve kurtarmayı seçmediğiniz yanacak. Hangisini seçerdiniz?
Etik İkilem Sorularının Analizi
Tüm bu etik ikilem sorularını Tren Problemi adı altında toplamamız mümkündür; çünkü her bir soru, bu ana sorunun bir türevidir ve farklı araştırmacılar tarafından geliştirilmiş versiyonlarıdır.
Tren Problemi, ilk olarak 1967 senesinde Philippa Foot tarafından ileri sürülen, etik alanındaki düşünce deneylerinden birisidir. Etik alanındaki düşünce deneylerinin bundan çok daha eski bir tarihi olsa da, yine de bu deney biçimi ve türü açısından önem taşımaktadır. Bu problem, sonradan Judith Jarvis Thomson, Peter Unger ve 1996 senesinde Frances Kamm tarafından analiz edilmiş ve geliştirilmiştir. Geleneksel felsefi tartışmaların haricinde, tren problemi sinirbilimler ve daha güncel alt dallarından biri olarak nöroetik açısından önemli bir düşünce deneyidir. İnsan psikolojisini ele alan birçok televizyon programı ve internet sitesinde de bu soru gündeme getirilmiştir.
Fark edebileceğiniz gibi, sorunun genel formatı bellidir: Tren rayları üzerinde gitmekte olan bir tren vardır. Biraz ileride, bu raylar üzerinde 5 insan bağlı olarak bulunmaktadır ve hareket edememektedirler. Eğer hiçbir müdahale olmazsa tren bu kişileri öldürecektir. Siz, bu tren yolunu izleyen kişi olarak, rayların yönünü değiştirebilecek kolun yanındasınızdır. Dolayısıyla bu 5 kişiyi kurtarabilirsiniz. Ancak bu defa, trenin yöneleceği tarafta 1 kişi bulunmaktadır ve bu defa tren kesinlikle bu tek kişiyi öldürecektir. Bu durumda ne yapardınız? Hiçbir şey yapmayıp 5 kişinin ölümünü mü izlerdiniz, yoksa kolu çekip 1 kişinin ölümüne mi neden olurdunuz? Hangisi "doğru" olan tercihtir?
Burada, faydacılık akımı ve genel olarak bu akıma yakın olan insanlar, kolu çekerek 1 kişinin ölümünü tercih edecektir. Basit faydacılığa göre böyle bir karar sadece mantıklı değil, aynı zamanda ahlak açısından da daha doğru olan seçimdir. Buna karşı olan bakış açısı ise, rayları değiştirmenin ahlaki bir hata olacağı, zaten ortada var olan ahlaki yanlışın bir parçası haline gelmek olduğunu düşünmektedir. Bu ikinci düşünce sistemi dahilindeki insanlar, insan yaşamının değer biçilemez olduğunu savunacaktır. Yani 5 kişinin hayatı, 1 kişinin hayatından daha değerli değildir; arada matematiksel bir ilişki bulunmamaktadır.
Bu soruların insanı zorda bırakan tarafı, başka çözüm yolu bırakmıyor oluşu ve bu senaryoya dahil olmanıza zorluyor olmasıdır. Normalde konuyla ilişkisi olmayan sizin, konu içerisinde karar verici pozisyonda olmanıza neden olmaktadır. Birçok okurumuzun sorulara tepki göstermesinin ana nedeni de bu rahatsızlık hissidir. Hayatta bu tip seçimlerin olmadığını iddia etmekte ve yanılmaktadırlar. Hayatta sıklıkla anlık kararlar vermemiz gereken durumlar vardır ve bu kararlar, çok ciddi değişimler yaratabilir. Bu sebeple, bu sorudan "Gerçekte böyle bir şey olmaz." diyerek kaçmak boş bir çabadır. Zira elbette belki gerçek hayatta 5 kişinin tren çarpmasına bağlı hayatını 1 kişinin hayatıyla değişme tercihini vermeyecek olabilirsiniz; ancak bu basit örnekle modellenebilecek birçok zor kararı, anlık olarak vermeniz gerekebilir (sokakta giderken aniden fırlayan bir çocuğa çarpmamak için bir kediye çarparak öldürme kararı gibi).
Bu sorularda olay mantıklı bir çıkış yolu bulmak değil, bireylerin kendi geçmişlerinden gelen bilgileri, kültürleri, eğitimleri, kişilikleri ve benlikleri dahilinde etik ikilemlere nasıl yaklaştıklarıdır. Bu sebeple soruların doğru ve yanlış cevapları yoktur. Doğrular ve yanlışlar, kişilerin kendilerine göre değişir ve görecelidir. Bu sorulara verilen cevaplar çeşitli şekillerde yorumlanabilir ve birey hakkında yargılayıcı sonuçlara varabilmemiz için yeterli değildir. Ancak yine de ilginç ve önemli bilgiler verebildiği için bu sorular ilgi çekicidir. Aşağıda bu analizlerden bahsedeceğiz. Burada hepsine girmeyeceğiz; ancak diğerlerini de tarafsız bir şekilde, verdiğiniz cevaptan bağımsız olarak analiz ederseniz, farklı görüşlerin hangi açılardan doğru, hangi açılardan hatalı olabileceğini keşfedeceğinizi umuyoruz.
Tren Problemi ile İlişkili Diğer Sorular
Şişko Adam İkilemi
Temel tren problemi, hatırlayacak olursanız bu soruların sadece ilk kısmıdır. Sonradan, diğer araştırmacılar tarafından soruya farklı unsurlar eklenerek farklı araştırmalar yapılmıştır. Bunlardan ilki, Judith Jarvis Thomson tarafından geliştirilen Şişko Adam Problemi'dir.
Temel Tren Problemi'nin aksine, aynı sorunun çok ufak bir farkla sorulmuş bu versiyonuna gösterilen direnç çok daha kuvvetlidir. Temel Tren Problemi'nde rayları değiştirmeyi kabul eden birçok insan, bu soruda 5 kişinin ölümünden o kadar şüphe duymamaktadır ve şişman adamı itmeyi reddetmektedir. Bu durum, araştırmacıları iki durum arasında ilişkili ahlaki farklılıklar araştırmaya itmiştir.
Bu farklılıklardan ilki, insanların tanımadıkları bir diğer insan için herhangi bir kötülük düşünmüyor olmasıdır. İlk durumda rayları değiştirmeniz sonucu 1 kişinin ölümü, sadece 5 kişiyi kurtarma faaliyetinin bir yan etkisi olarak görülmektedir. Ancak ikinci durumda bir kişiyi öldürmek, 5 kişiyi kurtarma planının içinde yer alan bir cinayettir. Bu durum, Shelley Kagan'ın Ahlakın Sınırları kitabında tartışılmaktadır.
İki durum arasındaki bir diğer ahlaki fark ise, ikinci durumda 5 kişiyi kurtarmak için 1 kişinin ölümünü arzuluyor olmanızdır, ki bu birçok kişi için yanlıştır. İlkindeyse aslında böyle bir niyetiniz yoktur ve bu, hafifletici bir nedendir. Bu duruma çifte etkinin doktrini adı verilir ve buna göre, kötü yan etkileri olan bir aksiyonu gerçekleştirmeyi seçebilirsiniz; ancak bilerek zarar vermek yanlıştır.
Fakat eylemci faydacılar olarak bilinen bir grup bu iddiaya karşı çıkmaktadır. Hatta faydacı olmayan, Peter Unger gibi bazı ünlü isimler de, rayları değiştirme sonucu bir kişiyi öldürmek ile bir kişiyi raylara itmek arasında ahlaki bir fark olmadığını savunmaktadır. Öte yandan kuralcı faydacılar, en fazla sayıda kişini, en fazla miktarda mutluluğunu hedefleyenler olarak bir kişinin ölümünün beş kişinin ölümünden önemsiz olduğunu savunacaktırlar.
Bu durum, kontrolü yitirilmiş bir uçağın pilotunun insan yoğunluğunun daha fazla olduğu bir yer yerine, daha az olduğu bir yere çakılmakla kıyaslanmaktadır. Böyle bir durumda herkes, düşünmeksizin daha az sayıda insanın olduğu yere çakılmayı tercih edecektir. Kendinizi daha çok kişiye kıyasla, daha az kişinin ölümü için feda etmeniz asillik olarak değerlendirilmekteyken, 5 kişinin hayatını kurtarmak için bilerek 1 kişiyi feda etmek ahlak açısından yetersizlik olarak görülmektedir.
Şişko Kötü Adam İkilemi
Soru bu şekilde sorulduğunda, bir önceki soruda şişman adamı itmeyecek kişilerin bir kısmının, bu sefer rahatlıkla şişman adamı raylara ittiği görülmektedir. Bunun sebebi, kötü adamın yaptıklarının cezasını çekmesi isteğimizdir. Ancak burada tartışılması gereken, bu kararı verebilecek kişinin biz olup olmadığımızdır. Tabii ki anlık kararlar vermek gerekirken, kötü bir adamın ölmesini, iyilik durumundan emin olmadığımız insanların ölmesine yeğleriz.
Bu durumda tartışılması gereken ana unsur ise, insanların iyi veya kötü olma durumlarına göre acı çekmelerine veya ölmelerine izin verip vermeyeceğimizdir. Bu sorunun bir varyasyonu olan ve saatli bomba ikilemi olarak bilinen diğer bir ikileme ileride yer vereceğiz ve tartışmaya açacağız. Orada da göreceğimiz gibi, insanlar işkence konusunda, kötü olduğu bilinen insanlar için daha umursamaz olmaktadırlar. Ancak birçok insan hakları örgütü bunu hatalı bir yaklaşım olarak görmekte, insanların ne yapmış olurlarsa olsun insanca davranılmayı hak ettiğini ileri sürmektedirler. Bu tür değerlendirmelerde duyguların yeri olmaması gerektiğini vurgulamaktadırlar.
Görebileceğiniz gibi etik ikilem soruları, bireylerin durumlara yaklaşımıyla ilgili ilginç bilgiler verebilmektedir. Şimdi sorulara geri dönüp, yorum kısmında farklı sorulara aynı insanların nasıl tepkiler verdiğini gözleyerek, fikirlerinizi test edebilirsiniz.
İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Soru & Cevap Platformuna Git-
36
-
19
-
13
-
9
-
4
-
2
-
2
-
2
-
2
-
0
-
0
-
0
- J. J. Thomson. (1976). Killing, Letting Die, And The Trolley Problem. The Monis, sf: 204-217. | Arşiv Bağlantısı
- F. M. Kamm. (1989). Harming Some To Save Others. Philosophical Studies, sf: 227-260. | Arşiv Bağlantısı
- S. Bakewell. Clang Went The Trolley. (22 Kasım 2013). Alındığı Tarih: 28 Temmuz 2019. Alındığı Yer: The New York Times | Arşiv Bağlantısı
- A. Skulmowski, et al. (2014). Forced-Choice Decision-Making In Modified Trolley Dilemma Situations: A Virtual Reality And Eye Tracking Study. Frontiers in Behavioral Neuroscience. | Arşiv Bağlantısı
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 22/12/2024 09:17:39 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/1563
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.
