Efes Antik Kenti Hakkında Neler Biliyoruz?
Pixabay
- Özgün
- Sosyal Bilimler
Bu Makalede Neler Öğreneceksiniz?
- Efes Antik Kenti, MÖ 7000'lere kadar uzanan Neolitik dönem yerleşim izleriyle başlayıp Helenistik ve Roma dönemlerinde önemli bir liman ve kültür merkezi olmuştur.
- Artemis Tapınağı, dünyanın yedi harikasından biri olup, birçok kez yıkılıp yeniden inşa edilmiş ve Efes'in dini ve mimari kimliğinin simgesi konumundadır.
- 19. yüzyıldan itibaren yapılan sistematik arkeolojik kazılar ve modern bilimsel yöntemler sayesinde Efes'in mimarisi, kent planlaması ve tarihsel dönüşümü detaylı şekilde anlaşılmıştır.
Efes Antik Kenti kültürel bakımdan çok önemli eski bir Yunan şehri olup Efes'te yerleşimin izleri MÖ 7000'lere kadar dayanmaktadır. Antik kent, halihazırda İzmir'in Selçuk ilçesinde bulunmaktadır. Bölgede Çukuriçi Höyük gibi Neolitik yerleşimin izlerine rastlanmaktadır. Kaystros (Küçük Menderes) deltası ve kıyı çizgisi zamanla değiştiği için hem yerleşim yeri hem de liman alanlarının zaman içinde farklı konumlara kaymıştır.[1]
Efes, Helenistik ve Roma İmparatorluk dönemlerinde oldukça önemli bir liman kentiydi. Bu nedenle çağının önde gelen ticaret ve politika merkezleri arasında yer alıyordu. Ayrıca Anadolu'nun yerel ana tanrıça geleneklerinden etkiler taşıyan Artemis Ephesia kültürünün büyük tapınağı Artemis Tapınağı gibi yapılara sahip olması, Efes'in kültürel bağlamda da özel bir kent olmasını sağlamıştır.
Günümüzde Efes Antik Kenti, barındırdığı çok önemli yapılar sayesinde önemli bir kültürel birikimin taşıyıcısı olarak kabul edilmektedir. Memmius Anıtı, Traian Çeşmesi, Mermer Cadde, Artemis Tapınağı başta olmak üzere birçok yapı; Efes Antik Kenti sınırları içerisinde yer almaktadır.[2]
Bu yazımızda Efes Antik Kenti'nin tarihinden bahsedip kentte yer alan yapıların mimari özelliklerini detaylandıracağız. Bununla birlikte kentin neden günümüzde de önemini koruduğundan bahsedeceğiz.
Efes Antik Kenti'nin Tarihçesi
Efes Antik Kenti, tarih içinde birkaç kere yeniden kurulmuştur. Günümüzde gezilip görülen Efes, genellikle 3. Efes olarak bilinmektedir. Bölgedeki yerleşimin tarihçesi MÖ 7 binlere kadar uzanmakta olup Efes, Hititler Dönemi'nde Apasas olarak adlandırılmıştır. O dönemlerde MÖ 1050 yıllarında Yunanistan'dan gelen göçmenlerin de yaşadığı bir kent olarak bilinmektedir.
PixabayBugün gezilen Efes’in kentsel dokusu, MÖ 3. yüzyıl başlarında Lysimakhos’un yeniden planlamasıyla şekillenmiştir. Eski şehir, Artemision çevresinde kalmıştır. Yeni Efes'in kuruluş yılı MÖ 300'lere tekabül eder. Farklı medeniyetlerin egemenliği altına giren Efes, Bizans Dönemi'nde yerleşim odağı olan Ayasuluk Tepesi (Bugünkü Selçuk) çevresine gelmiştir. Efes ve çevresi; Neolitik Dönem'den başlayarak sırasıyla Helenistik, Roma, Bizans, Beylikler ve Osmanlı Dönemleri boyunca yerleşim görmüştür.
Neolitik Dönem
Efes çevresinde yerleşim izleri Neolitik Dönem'e kadar uzanmaktadır. Yaklaşık MÖ 7 binli yıllarda Efes'in iskan edilmiş olduğu gözlemlenmektedir. Efes'in yakınlarında bulunan Arvalya ve Çukuriçi olarak adlandırılan höyükler, Efes'in Neolitik Dönem'e kadar uzandığını kanıtlar niteliktedir. Çukuriçi Höyüğü tespit kazıları 1995 yılında başlamış olup 1995-96 yıllarında kurtarma kazıları yapılmıştır. Selçuk, Aydın ve Efes yol üçgeninin yaklaşık 100 m batısında yer alan bu höyükte yapılan kazılar sonucunda taş ve öğütme aletleri gibi çeşitli kalıntılar ortaya çıkarılmıştır.
Arkaik Dönem
MÖ 1050'li yıllarda, Yunanistan'dan gelen İon göçmenlerin de bölgeye yerleşmesiyle birlikte Efes, kültürel anlamda şekillenmeye başlamıştır. Yerleşim, MÖ 7-6 yüzyıllarda Artemis Tapınağı ve çevresinde yoğunlaşmıştır.
Roma Dönemi
Roma İmparatorluğu Dönemi'nde Efes, Asya Eyaleti'nin başkentidir. Özellikle Roma Dönemi'nde kentte çok sayıda mermerden anıtlar yapılmaya başlanmıştır. Daha önce liman kenti olarak bilinen Efes'te, limanın MS 4. yüzyıl civarında Küçük Menderes ve Marnas Çayı'nın getirdiği alüvyonlarla dolması ile ticaretin gerilemeye başladığı gözlemlenmiştir. Bu durum Efes için son derece olumsuzdur. 7. yüzyılda Efes'e Arapların saldırdığı görülmektedir. Dolayısıyla Bizans Dönemi'nde, Arapların saldırması ve diğer etkenler nedeniyle Efes bir kere daha yer değiştirmek zorunda kalmış ve Ayasuluk Tepesi'ne kaymıştır.
Efes Antik Kenti'nde Öne Çıkan Yapılar Nelerdir?
Efes Antik Kenti tarih boyunca farklı medeniyetlerin egemenliği altına girdiği için kültürel çoksesliliğe işaret eden yapıların bulunduğunu ifade etmek mümkündür. Ayasuluk Tepesi'nde Aziz Yuhana Bazilikası; Bülbüldağı'nda Meryem Ana Kilisesi ve ana antik kentte Hadrian Tapınağı, Celsus Kütüphanesi, Serapeion gibi çok önemli yapılar yer almaktadır.
Efes Antik Kenti ve yakın çevresi, farklı dönemlere ait çok katmanlı yapılarıyla dikkat çeker: Hristiyanlık geleneği açısından önemli kabul edilen Meryem Ana Evi, Roma döneminin anıtsal kamusal mimarisini temsil eden Celsus Kütüphanesi, Domitian Tapınağı, Hadrian Tapınağı ve Serapis Tapınağı gibi kutsal yapılar; kentsel yaşamın merkezleri olan Odeon, Prytaneion, Domitianus Meydanı, Büyük Tiyatro ve Yamaç Evler; kentin anıtsal dolaşım akslarını oluşturan Mermer Cadde, Liman Caddesi, Magnesia Kapısı, Mazeus ve Mithridates Kapısı ve Herakles Kapısı ile tamamlanır. Roma kent yaşamının altyapı ve sosyal yönlerini yansıtan Traianus Çeşmesi, Anıtsal Çeşme, Hamam ve Umumi Tuvalet, Liman Gymnasiumu, Liman Hamamı, Doğu Gymnasiumu, Tiyatro Gymnasiumu, Heroon, Saray Yapısı ve Stadyum Caddesi gibi yapılar kentin gündelik ve törensel işlevlerini ortaya koyar. Bizans ve Türk-İslam dönemlerine ait katmanlar ise St. Jean Bazilikası, Yuhanna Kilisesi, Yedi Uyurlar ve İsa Bey Camii gibi yapılarla temsil edilir; tüm bu unsurlar birlikte Efes’in Neolitik dönemden Osmanlı’ya uzanan çok katmanlı tarihsel sürekliliğini gözler önüne serer.
Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.
Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.
Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.
Artemis Tapınağı
Artemis Tapınağı, "Dünyanın Yedi Harikası"ndan bir tanesi olup tarihini MÖ 7. yüzyıla kadar götürmek mümkündür. MÖ 7. yüzyılda kurulan tapınak, Artemis Tapınağı'nın en eski tapınak aşamalarından bir tanesidir. Lidya Kralı Croeus, MÖ 6. yüzyılda Artemis adına tapınak inşa ettirmiş olup bu tapınağın mermerden yapıldığı bilinmektedir. Tarih içinde Artemis Tapınağı birden fazla kez yıkılsa da her seferinde Efesliler tarafından çok daha görkemli olacak şekilde tekrar inşa edilmiştir.[3]
Tarihi kesinliği bulunmamakla birlikte MÖ 356'da Herostratos adında bir kişinin adını ölümsüzleştirmek adına tapınağı ateşe vermiş olduğu ve bu olay sonrasında tapınağın tamamen yandığı belirtilir. Tapınak, MÖ 4. yüzyılda tekrar inşa edilmiştir.[1] Bu tapınak, Artemis Tapınağı'nın son büyük anıtsal aşamasıdır. 263 yılında Gotlar tarafından yok edildikten sonra tapınağın yıkımına devam edilmiştir. Ayrıca bölgede alüvyonlu arazi çok fazla olduğundan zaman içinde alüvyonlu toprağın altına gizlenmeye başlamış ve kesin konumu kaybolmuştur. 19. yüzyılda ise İngiliz John T. Wood tarafından bulunmuştur.[3]
Artemis Tapınağı'nın tarihi seyir içindeki durumuna bakıldığında farklı dönemler karşımıza çıkmaktadır. Pers Dönemi'nde Efes'te Artemis kutsal alanı olduğu düşünülmektedir. Kutsal alanda en eski korunan anıtın MÖ 6. yüzyıl sonları veya MÖ 5. yüzyıla tarihlenen Artemis Sunağı'dır.
Artemis Tapınağı'nın teknik özellikleri ve boyutlarına bakıldığında çağına göre benzersiz bir yapı olduğunu belirtmek mümkündür.
Efes Antik Kentinin Mimari Özellikleri
Efes Antik Kenti, özellikle Helenistik ve Roma dönemlerindeki mimari yapısıyla ön plana çıkar. Belirtilen dönemlerde daha çok gelişmiş ızgara planlı kent dokusu, anıtsal kamu yapılar ve mermer ağırlıklı mimarinin varlığı gözlemlenmiştir. Kentte konumlanan tiyatro, agora, hamam, tapınak, kütüphane ve çeşme gibi yapılara bakıldığında bunların hem işlevsel hem de görsel bütünlük oluşturacak şekilde planlandığını söylemek mümkündür. Roma Dönemin'de öne çıkan mimari özellikler arasında mermer kaplama, sütunlu cadde yer alır.
Efes Antik Kenti'ndeki Toplumsal ve Kültürel Yaşam
Efes; özellikle ticaret, din ve siyasetin iç içe geçmesi nedeniyle Antik Çağ boyunca kozmopolit kent olma özelliğini korumuştur. Ayrıca liman kenti ünvanına sahip olması hem tüccar hem de zanaatkârların Efes'e ilgi göstermesini sağlamıştır. Tiyatro ve odeon gibi yapılar sanatsal etkinlikler adına önemli olmakla birlikte politik toplantılar ve duyurular için de kullanılmıştır. Artemis kültü, kentin dini kimliğinde merkezi bir rol oynamıştır. Roma döneminde imparator kültü ve çoktanrılı inanç sistemi kamusal yaşamla bütünleşmiştir. Geç Antik Çağ’da Hristiyanlığın yayılmasıyla birlikte kentin kültürel yapısı dönüşmüş, Bizans döneminde dini merkezler ön plana çıkmıştır.
Efes Antik Kenti ile İlgili Yapılan Arkeolojik Kazılar ve Bilimsel Çalışmalar
Efes’teki sistematik arkeolojik kazılar 19. yüzyılda başlamış olup daha çok Avusturya Arkeoloji Enstitüsünün uzun soluklu çalışmalarıyla bilimsel bir çerçeve kazanmıştır. Yapılan kazılar, kentle ilgili mimari gelişimden altyapı sistemlerine kadar pek çok konuda bilgi edinilmesini desteklemiştir. Son yıllarda jeoarkeoloji, paleoçevre çalışmaları ve dijital belgeleme yöntemleri kullanılmıştır. Bu sayede limanların alüvyonlaşma süreci, kıyı çizgisinin değişimi ve kentsel dönüşüm daha iyi anlaşılır hale gelmiştir.
Sonuç
Efes Antik Kenti; mimarisi, toplumsal yapısı ve uzun soluklu bilimsel araştırmalar sayesinde antik dünyanın başarılı bir şekilde belgelenmiş yerleşimlerinden biri olarak öne çıkmaktadır. Neolitik dönemden Osmanlı’ya uzanan çok katmanlı geçmişi, Efes’i Anadolu’nun tarihsel dönüşümünü izleyebileceğimiz önemli bir kültürel laboratuvar haline getirmiştir.
Evrim Ağacı'nda tek bir hedefimiz var: Bilimsel gerçekleri en doğru, tarafsız ve kolay anlaşılır şekilde Türkiye'ye ulaştırmak. Ancak tahmin edebileceğiniz gibi Türkiye'de bilim anlatmak hiç kolay bir iş değil; hele ki bir yandan ekonomik bir hayatta kalma mücadelesi verirken...
O nedenle sizin desteklerinize ihtiyacımız var. Eğer yazılarımızı okuyanların %1'i bize bütçesinin elverdiği kadar destek olmayı seçseydi, bir daha tek bir reklam göstermeden Evrim Ağacı'nın bütün bilim iletişimi faaliyetlerini sürdürebilirdik. Bir düşünün: sadece %1'i...
O %1'i inşa etmemize yardım eder misiniz? Evrim Ağacı Premium üyesi olarak, ekibimizin size ve Türkiye'ye bilimi daha etkili ve profesyonel bir şekilde ulaştırmamızı mümkün kılmış olacaksınız. Ayrıca size olan minnetimizin bir ifadesi olarak, çok sayıda ayrıcalığa erişim sağlayacaksınız.
Makalelerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu makalemizle ilgili merak ettiğin bir şey mi var? Buraya tıklayarak sorabilirsin.
Soru & Cevap Platformuna Git-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
- ^ a b S. Ladstatter. Ephesus. Alındığı Tarih: 2 Temmuz 2025. Alındığı Yer: ResearchGate | Arşiv Bağlantısı
- ^ İzmir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. Efes (Selçuk). Alındığı Tarih: 2 Temmuz 2025. Alındığı Yer: İzmir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü | Arşiv Bağlantısı
- ^ a b A. Denker. (2023). Bringing Visibility To The Original Splendour Of A Lost Wonder Of The Ancient World: The Temple Of Artemis At Ephesus. International Society for Photogrammetry and Remote Sensing. | Arşiv Bağlantısı
- UNESCO World Heritage Centre. Ephesus. Alındığı Tarih: 29 Aralık 2025. Alındığı Yer: UNESCO World Heritage Centre | Arşiv Bağlantısı
- I. Gancıu, et al. Visualisation And Perception. Ephesos As A Modern Construct. Alındığı Tarih: 29 Aralık 2025. Alındığı Yer: CHNT Archiv | Arşiv Bağlantısı
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 29/12/2025 22:41:36 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/20962
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.
