Danakil Çöküntüsü: Ekstremofil Tek Hücreliler ve Lucy Gibi Ataları Bir Arada Bulunduran Ölüm Diyarı!

Tektonik levhaların birleşim noktasında yer alan ve bu levhaların her sene birbirinden 1-2 cm uzaklaşması sonucu oluşan Danakil Çöküntüsü; Cibuti, Eritre ve Kuzey Etiyopya’nın Afar Bölgesi'ni kapsayan jeolojik bir çöküntüdür. İngiliz kâşif Wilfred Thesiger’in "ölüm diyarı" (İng: "land of death") olarak tanımladığı Danakil Çöküntüsü, yıllık 34,4°C sıcaklık ortalamasına sahip olması, yılda sadece 100-200 mm yağış alması ve deniz seviyesinin 125 m altında bulunması nedenleriyle, gezegenimizdeki yaşaması en zor yerlerden biri olarak biliniyor.

Bölge, bilim insanlarının, kâşiflerin ve gezginlerin uzun yıllardır dikkatini çeken büyüleyici jeolojik yapılara ev sahipliği yapıyor. Bir diğer yandan Dallol’un benzersiz jeokimyasal özellikleri Mars’taki hidrotermal alanları çalışmak için ideal bir ortam sunuyor.

Pascal Boeglie

Günümüzde hala devam eden jeolojik süreçlerle dinamik bir yapıya sahip olan Dallol Yanardağı, Danakil Çöküntüsü'nün kuzeyinde yer alıyor. Bu yanardağla bağlantılı olan hidrotermal alanlar ise tuzlu veya asidik su kaynakları, fümaroller ve sıcak su havuzları bulundurması yönünden oldukça zengin. Bölgede bulunan gayzerler ve sıcak su kaynakları, hidrojen sülfür (H₂S), sülfat (SO₄) ve hidrojen klorürün (HCl) baskın olduğu ve az miktarda da karbondioksit (CO₂) içeren buhar ve gazlar açığa çıkarıyor.

Danakil Çöküntüsü'nde yüksek sıcaklık, düşük pH, kuraklık gibi koşulların bir arada bulunması, bilim insanlarını bu bölgede yaşam olup olmadığını araştırmaya teşvik etti. İspanya Astrobiyoloji Merkezi’nden Felipe Gómez ve ekibi yaptıkları araştırmalar sonucunda ilginç ve heyecan verici bulgular tespit etti. Ekip, Ocak 2017’de Dallol Yanardağı ve Danakil Çöküntüsü’ne yaptıkları gezide su kaynaklarındaki tuz çökeltilerinden çeşitli örnekler aldı ve bu örneklerde çok küçük, küre şeklinde mikroorganizmalar keşfetti.

Nanohaloarchaea takımına ait bu mikroorganizmalar yaşamın çevresel limitlerini çalışmak için bilim çevrelerinde heyecan uyandırdı. Aşağıdaki fotoğrafta Felipe Gómez ve ekibinin 2019’da Astrobiology dergisinde yayınlanan makalesinden bir figür görülüyor. Figürde, mineral katmanlarına gömülmüş ekstremofillerin Taramalı Elektron Mikroskobu (SEM) görüntüleri yer alıyor. Bu görüntülerdeki örnekler 0.25 pH ve 86 °C sıcaklıktaki hidrotermal sıvıdan alınmış.

Mary Ann Liebert, Inc., publishers

Danakil Çöküntüsü’nün bulunduğu alan aynı zamanda “insanlığın beşiği” olarak da biliniyor. Bunun nedeni, Lucy adı verilen ünlü fosilin Donald Johanson ve Tom Gray tarafından 1974’te bu bölgede bulunması. Johanson ve Gray, fosilleri incelemekle geçen uzun ve sıcak bir sabahın ardından araçlarına dönmek için alternatif bir yol izliyor ve kısa bir süre sonra bir hominide ait olduğunu düşündükleri bir sağ önkol kemiği fark ediyor. Daha sonra ise bir kafatası, kalça kemiği, birkaç kaburga kemiği, leğen kemiği ve altçene kemiği buluyorlar.

İki hafta süren kazı çalışmaları, inceleme ve sınıflandırma sonucunda tek bir hominid iskeletinin %40’ını elde etmeyi başarıyorlar. Daha sonra Etiyopya’daki bu fosilin ve Doğu Afrika’da bulunan diğer fosillerin tek bir türe, Australopithecus afarensis'e ait olduğu saptanıyor. Bu türün erkeklerinin dişilerine göre belirgin bir şekilde iri olduğu ve Lucy’nin ufak bir yetişkin olduğu bilindiği için Lucy’nin dişi olduğu saptanıyor.

Yalnızca bilim çevrelerinde değil, Afar’da yaşayan bölge halkı için de Lucy çok değerli. Öyle ki ona kendi dillerinde “o özel” anlamına gelen “Heelomali” ismini vermişler.

Hominid Fossil Repository

Olumsuz çevre koşullarına ve güvenlik sorunlarına rağmen günümüzde meraklıları için bölgeye birçok gezi düzenleniyor. Ekstremofiller aracılığıyla yaşam limitlerinin araştırılmasına olanak sağlaması, Lucy’nin ünü ve eşsiz jeolojik yapıları Danakil Çöküntüsü’ne olan rağbeti kolayca açıklar nitelikte.