Tomris'in Türklüğü Meselesi

Giriş

Tarih boyunca siyasi kimliklerin, etnik aidiyetlerin ve kültürel mirasların yeniden inşa edilmesi, modern ulus-devletlerin ideolojik ihtiyaçları doğrultusunda sıklıkla başvurulan bir yöntem olmuştur. Bu bağlamda tarih, çoğu zaman sadece geçmişin değil, aynı zamanda bugünün ve geleceğin de kurgulandığı bir zemin haline gelmiştir. “Tomris’in Türklüğü” meselesi de tam olarak bu tarihsel zemin üzerinde gelişen ve özellikle Türkiye’de belirli çevreler tarafından ideolojik saiklerle sahiplenilen, fakat akademik bağlamda yeterince temellendirilememiş bir iddiadır.

Tomris Hatun, M.Ö. 6. yüzyılda yaşamış Massaget kraliçesi olarak bilinir. En çok da Pers kralı II. Kiros'u mağlup edip öldürmesiyle ün kazanmıştır. Ne var ki, bu kadim figürün bir "Türk kadını" olarak sunulması, modern bir kimlik inşasının tezahüründen ibarettir. Elimizdeki ilk kaynak olan Herodot’un Historia adlı eseri dışında, bu döneme dair doğrudan ve güvenilir bilgiler oldukça sınırlıdır. Herodot’un anlatılarının ise tarihsel doğruluğu, çağdaş akademi tarafından sıklıkla sorgulanmakta; bu anlatıların mitolojik öğelerle iç içe geçtiği kabul edilmektedir.

I. Massagetler

Tomris’in etnik kimliği üzerine yapılan değerlendirmelerin sağlıklı bir temele oturtulabilmesi için öncelikle Massagetler’in kimliğini, yaşadıkları coğrafyayı ve kültürel yapılarını anlamak elzemdir. Zira bir hükümdarın etnik kökenini belirlemek, yalnızca bireyin ismiyle değil, içinde bulunduğu kavmin tarihi ve dilsel özellikleriyle birlikte değerlendirilmelidir.

1. Massagetlerin Kökeni ve Coğrafî Konumu

Massagetler, M.Ö. 6. yüzyılda Hazar Denizi’nin doğusundaki bozkırlarda yaşamış göçebe bir halktır. Eskiçağ coğrafyacıları ve tarihçileri, bu toplumu Saka (Scythian) kültürel havzasının bir parçası olarak tanımlarlar. Massagetlerin yerleşim alanı genellikle İtil (Volga) Nehri'nin doğusu, Aral Gölü’nün batısı ve Hazar Denizi’nin doğu kıyıları olarak kabul edilir.

Bu bilgi, Herodot’un anlatımında da yer alır:

“Massagetler, Güneş’in doğduğu yönde, Aras Nehri’nin ötesinde otururlar.” (Herodot, Histories, I.201)

Ancak burada dikkat edilmesi gereken, Herodot’un coğrafî tanımlarının çağdaş kartografik kesinlikten uzak olmasıdır. Yani onun tarif ettiği “Aras Nehri” bugünkü nehirlerle birebir örtüşmeyebilir. Ayrıca bu tür coğrafî betimlemeler sıklıkla mitolojik unsurlar ya da kulaktan dolma bilgilerle süslenmiştir.

2. Massagetlerin Dili ve Kültürel Bağlantıları

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Massagetlerin konuştuğu dile dair elimizde herhangi bir yazılı kaynak bulunmamaktadır. Ancak dilsel ve etnik analizler, Massagetlerin büyük olasılıkla İranî diller konuşan halklardan biri olduğu görüşünü öne çıkarır. Bu konuda özellikle Iranistik alanında çalışan tarihçiler şunları ifade eder:

“Massagetler, kültürel açıdan Saka topluluklarıyla aynı çizgide durur ve bu bağlamda büyük ihtimalle İranî bir dil konuşuyorlardı.”

(J. Harmatta, "Scythians",UNESCO History of civilizations of Central Asia, Volume II)

Ayrıca İranlı tarihçi R. Ghirshman da Massagetleri Perslerle kültürel temas hâlinde olan, ancak dilleri bakımından İranî halklara daha yakın göçebe bir grup olarak değerlendirir. Bu görüş, onların Türk değil; Hint-Avrupa kökenli bir kavim olduklarını gösteren en önemli bilimsel dayanaklardan biridir.

3. Massagetleri “Türk” Olarak Tanımlama Girişimleri

Modern dönemde bazı milliyetçi tarih yazımları, Massagetleri ve dolayısıyla Tomris’i “Türk” olarak tanımlama eğilimine girmiştir. Ancak bu iddialar, hiçbir akademik temele dayanmamaktadır. Türkiye’de bu eğilim, özellikle 20. yüzyıl başlarında “Türk Tarih Tezi” kapsamında öne çıkarılmış ve tarihi figürler milliyet merkezli bir yaklaşımla Türk kimliğine dahil edilmiştir. Ne var ki Massagetlerin Türklerle olan ilişkisi, hem dil hem de coğrafî açıdan zayıftır. Orta Asya’daki Türk varlığının tarihsel olarak belgelenebilir hale gelişi M.S. 6. yüzyıldaki Göktürkler ile başlar. Massagetler ise bundan yaklaşık 1000 yıl önce, İranî bir kültür atmosferinde yaşamışlardır. Bu noktada Türk Tarih Kurumu’nun da günümüzde bu tür iddialara mesafeli durduğu belirtilmelidir. Modern akademik tarihçilik, kültürlerin benzerliklerinden yola çıkarak etnik kimlik inşa etmeyi bilimsel bulmaz.

II. II. Kiros’un Ölümüne Dair Akademik Bulgular ve Tomris Efsanesi

1. Herodot’un Anlatısı: Dram

Kiros’un Tomris tarafından öldürüldüğü fikri, esasen tek bir kaynağa, yani Herodot’un Historia adlı eserine dayanmaktadır. Herodot, eserinde Kiros’un Massagetler üzerine sefere çıktığını, Tomris’in oğlu Spargapises’i hileyle esir aldığını, ardından Tomris’in intikam için büyük bir saldırı başlattığını ve sonunda Kiros’u öldürdüğünü anlatır:

“Tomris, oğlunun ölümü üzerine, bir ordu toplayıp Persler’e saldırdı ve Kiros’u öldürttü. Sonra cesedini aratıp buldurdu ve kafasını kan dolu bir tuluma soktu: ‘Kan içmeye doyamadın, şimdi kana boğul!’ dedi.” (Herodot, Histories, I.214)

Bu anlatı son derece dramatik, edebî ve semboliktir. Herodot’un bu tür “kanlı intikam sahneleri” pek çok başka halk ve kral için de kullandığı bilinmektedir. Modern tarihçiler, Herodot’un aktardığı bu tür sahnelerin efsanevi ve simgesel anlamlar taşıdığını, doğrudan tarihî gerçeklik olarak alınamayacağını ifade ederler.

“Herodot’un hikâyeleri tarihsel çekirdekler içerebilir, ancak bunlar mitolojik öğelerle harmanlanmıştır. Kiros’un ölümü buna bir örnektir.” (Pierre Briant, From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire, s. 47)^[7]

2. Alternatif Ölüm Senaryoları: Doğal Sebepler ya da Başka Savaşlar

Agora Bilim Pazarı

Kedi ve Hayalet

“HAYATIN KENDİSİ BİR GİZEM. BU DA HER BİRİMİZİ DEDEKTİF YAPAR.”

Kimse neden büyük yangından bahsetmiyordu?
Kütüphane ortaya nasıl çıkmıştı, kedi onu neden koruyordu?
Tüm bunların Evan’la ve hayaletlerle ilgisi neydi?..

Martinville kasabasında bir gece ansızın küçük bir kütüphane ortaya çıktı. On bir yaşındaki Evan, büyük turuncu bir kedi tarafından korunan kütüphaneden iki kitap alırken hayatının sonsuza dek değişeceğinden habersizdi. Bu iki kitap ile kasabada yirmi yıl önce çıkan ve hiçbir yetişkinin hakkında konuşmak istemediği kütüphane yangını arasında bağlantı olduğunu keşfeden Evan’ın zihni sorularla dolup taşmaya başladı. Cevaplarını bulması içinse yapması gereken tek bir şey vardı: dedektif şapkasını takıp adım adım iz sürmek…

Amazon Yılın En İyi Çocuk Kitapları Seçkisi

“Çarpıcı karakterleri ve müthiş gizemiyle elinizden bırakamayacağınız bir kitap.” -KIRKUS

Dünyaca beğeniyle okunan ödüllü yazarlar Rebecca Stead ve Wendy Mass’ten gerçeklerle yüzleşme, istediğin hayatı yaşama, kabuğundan sıyrılma ve kitapların gücü üzerine gizem dolu bir macera romanı.

Devamını Göster

₺245.00

Satın Al Tüm Ürünler

Kiros’un ölümüne dair farklı antik kaynaklarda alternatif senaryolar da mevcuttur. Örneğin:

Ktesias (Pers saray hekimi), Persika adlı eserinde Kiros’un Derbikler’le savaşırken öldüğünü yazar. Derbikler, Massagetlerle aynı halk bile değildir. Bu anlatımda Tomris hiç geçmez.

Berossos, Kiros’un Babil sonrası bir çatışmada doğal nedenlerle öldüğünü aktarır.

Babillilere ait Nabonidus Kroniği gibi çağdaş Mezopotamya kaynaklarında ise Tomris ya da Massagetler hakkında tek bir kelime bile geçmez. Oysa bu metinler, Kiros’un Babil’i ele geçirmesi dahil tüm olayları kronolojik biçimde kaydeder. Kiros’un ölümü, yalnızca kısaca “öldü ve oğlu Kambyses kral oldu” biçiminde geçer.

“Nabonidus Chronicle, Cyrus’un ölümünü yalnızca kısa ve nesnel bir biçimde kaydeder; herhangi bir savaş ya da Massagetler’den bahsedilmez. Bu, Herodot’un anlatısını büyük ölçüde çürütmektedir.” (Amélie Kuhrt, The Persian Empire: A Corpus of Sources from the Achaemenid Period, s. 74)^[6]

Bu veriler ışığında, Herodot’un anlattığı hikâyenin edebiyatî bir anlatı olduğu, Kiros’un ölümünün ise muhtemelen:

Ya başka bir kavimle savaşta, ya da doğal nedenlerle gerçekleştiği anlaşılmaktadır.

3. Tomris ve Efsaneleşme Süreci

Tomris’in Kiros’u öldürmesi anlatısı, özellikle 19. ve 20. yüzyılda Batılı oryantalistler ve milliyetçi tarih yazarları tarafından kadın kahraman figürleri oluşturmak adına popülerleştirilmiştir. Ressam Rubens’in bu olayı konu alan meşhur tablosu (Tomyris with the Head of Cyrus, 1622) bu mitin Batı’da ne kadar ilgi çektiğini gösterir. Ancak gerçeklikten uzak bu tür figürleştirme çabaları, Tomris’in gerçek tarihî kimliğini bulanıklaştırmıştır

“Tomyris’in anlatısı, daha çok tarihî bir kişilikten ziyade, bir arketip olarak şekillenmiştir. Onun Kiros’u öldürmesi, tarihî değil, politik ve edebî bir inşadır.” (Adrienne Mayor, The Amazons: Lives and Legends of Warrior Women across the Ancient World, s. 139)^[5]

III. Tomris’in Türk Olmadığına Dair Bilimsel Kanıtlar

1. Tarihî Kronoloji Açısından İmkânsızlık

Tomris’in yaşadığı dönem, MÖ 6. yüzyıldır (yaklaşık MÖ 530 civarı). Bu tarih, tarihî Türk kavimlerinin Orta Asya’daki varlıklarını belgeleyen ilk yazılı kaynaklardan (Göktürk Yazıtları - M.S. 8. yüzyıl) yaklaşık 1300 yıl öncesine denk gelir. Yani Türkler'in etnik bir kimlik ve siyasi birlik olarak belirmesinden yüzyıllar önce Tomris yaşamıştır.

Bu konuda tarih biliminde konsensüs vardır:

“MÖ 6. yüzyılda geçen olaylara Türk adı ve kimliğini izafe etmek anakronizmdir. Türk adının kullanılmaya başlanması, yazılı kaynaklara göre ancak MS 6. yüzyılda mümkündür.”

(Peter B. Golden, An Introduction to the History of the Turkic Peoples, s. 73)

2. Massagetler ve Türkler: Etnik Olarak Bağlantısız Kavimler

Tomris’in kavmi olan Massagetler, genellikle İranî dilli Sakalar ile ilişkilendirilir. Arkeolojik ve etnolojik araştırmalar, onların:

İskit-Saka kültür dairesine dahil olduğunu, İranî diller konuştuklarını, Türklerle dilsel, genetik ve kültürel bağları olmadığını göstermektedir.

“Massagetler, doğrudan İskit-Saka halklarının bir uzantısıydı. Gömü adetleri, silah biçimleri ve kullandıkları motifler, İranî halkların tipik kültürel özelliklerini yansıtır.”

(René Grousset, The Empire of the Steppes, s. 12)^[4]

Ayrıca, bu kavimler hakkında bilgi veren antik çağ tarihçileri (Strabon, Herodot, Ammianus Marcellinus) Massagetleri hiçbir zaman “Türk” olarak tanımlamaz. Çünkü o tarihte “Türk” kimliği henüz yoktur.

“Massagetler, Sakaların doğu koludur. Sakalar, Hint-Avrupa dil ailesinin İranî koluna aittir. Türklerle etnik bağ kurmak, modern ideolojik bir çarpıtmadır.”

(János Harmatta, History of Civilizations of Central Asia, Vol. II (UNESCO), s. 117)^[3]

3. Dilbilimsel Kanıtlar: Türkçe ile Hiçbir Bağ Yok

Tomris ya da Massagetlere ait:

Tek bir Türkçe yazıt, tek bir Türkçe isim, tek bir Türkçeyle ilişkili coğrafi yer adı yoktur.

Massagetlerin konuştuğu dilin, doğu İran dillerinden biri olduğu yönünde güçlü veriler vardır. Bu da onların etnik olarak İrani, kültürel olarak İskit-Saka topluluğuna ait olduğunu gösterir.

“Tomris’in adı bile İranîdir. Massagetlerin dili Türkçeden değil, doğrudan İran dillerinden türemiştir. Türk-Massaget ilişkisinin tarihsel bir temeli yoktur."

(Gernot Windfuhr, The Iranian Languages, s. 54)^[2]

4. Arkeolojik Bulgular: Kurganlar, Gömü Biçimleri, Kültür Kodları

Massagetlere atfedilen gömü biçimleri, hayvan kurbanları, kadın savaşçı gömütleri ve altın süslemeler, doğrudan Saka arkeolojik kültürü ile ilişkilidir. Bu kültürel formasyonun Türkler ile kesişimi yoktur.

Sonuç

Tomris’in “Türk” olduğu iddiası, bilimsel değil;

Anakronik, ideolojik ve popüler mitolojiye dayalı bir yanılsamadır. Tarih bilimi, etnoloji, arkeoloji ve dilbilim, bu iddiayı kesin olarak çürütmektedir. Kiros’u öldürme anlatısı gibi, “Türklük” de Tomris’e sonradan giydirilen mitolojik bir kostümdür.

“Tomris’i ‘Türk’ yapmak, onu tarihî bağlamından koparıp, modern ulusal projelere malzeme etmektir. Bu hem Massagetlere hem Türklere haksızlıktır.” (Christopher Beckwith, Empires of the Silk Road, s. 105)^[1]