Evrim Etimolojik Olarak Yanlış

Muhtemelen birçok kişinin gereksiz ve saçma bulacağı bir önerim var. Evrim kelimesini değiştirmek. Bunun uygulamaya geçirileceğini ben de düşünmüyorum, yerleşmiş kelimeleri değiştirmek dirençle karşılanır çünkü alışkanlık mantıktan daha güçlü ama önermemde sakınca yok.

(Bunu söylerken ben mantık hatası yapmam anlamında söylemiyorum.)

.

Önce neden evrim kelimesini beğenmediğimi söyleyeyim. Evrim kelimesinin türetildiği kök olan evirmek fiili aslen bükme hareketiyle çevirmek gibi bir anlama gelmekle birlikte Eski Uygurcadan alınan "yapısını değiştirmek"^[1] anlamı da vardır. Aslında Türkiye'de evirmek fiilinin, evrim terimine uyumlu olması amaçlanarak kasten o şekilde kullanımı dışında dönüştürmek anlamında kullanıldığını hiç duymadım. Biz bu anlam için dönüşmek ve dönmek fiillerini kullanırız. Ayrıca bu durumu görmezden gelip Uygurcadan alınan anlamıyla kullansak bile evrim, evirme demek; evirme de yapısını bozma, değiştirme demek olurdu. Değiştiren kim? Değiştirmek ifadesi değişimi bilinçli olarak gerçekleştiren birisinin var olduğuna ima yapıyor. Oysa evrim derken kastettiğimiz işleyiş, birisinin birisini değiştirmesi değil, sadece değişmesi. İster değiştiren bir akıl olsun ister kendiliğinden değişiyor olsun, odak bu değil. Sadece değişim. Doğa koşullarıyla etkileşim var, evet ama doğa senin değişmeni arzulamıyor, bu doğrultuda bir girişimde bulunmuyor. Zaten doğanın herhangi bir amacı da yok. Doğa kendi yoluna bakıyor. Sen de ona riayet etmek zorunda kalarak şekil alıyorsun. O yüzden ettirgen ve oldurgan ifadeler evrime uymaz. Bu durumda illa evirmek fiilini kullanacaksak, kelimeyi dönüşlü yaparak evrinim denmesi gerekirdi. Kendi evrilme.

Ama bence dönmek fiilini kullanmalıyız. Hâlden hâle, şekilden şekile geçmek anlamında bu fiili kullanıyoruz çünkü^[2], evrilmek fiilini değil. Tabii evrim kelimesi türetildikten sonraki zoraki kullanımları saymazsak. Aslında dönüşmek fiili bu anlamda en yaygını ama dönmek hem kısa hem de aynı anlamda zaten kullanılmakta olduğundan yani bu anlamı kelimeye zorla yüklemeye çalışmadığımızdan terim türetmeye daha yatkın geliyor. Örnek; deliye dönmek deyiminde dönmek dönüşmek anlamında, yüzünü ona çevirme anlamında değil.

Türkçede -AlA^[3] diye bir üretim eki var. Fiile devamlılık ve kararsızlık anlamları veriyor. Mesela serpmek fiilinin eski Anadolu Türkçesindeki versiyonu olan sepmek fiilinden türeyen sepelemek, seyrek veya kesik kesik yağmuru yani bir kararsızlığı; debelenmek, uzun süre tepinmeyi veya çırpınmayı yani devamlılığı bildirir. Evrimin her zaman devam eden bir olgu olması ekin devamlılık tarafıyla; ne istikamette, ne düzeyde, ne şekilde gerçekleşeceği ile hangi özellikleri kazanıp hangi özellikleri kaybetmeye sebep olacağı konularının hiç birisinde bir kesinlik, öngörülebilirlik, düzen ve istikrar olmaması da ekin kararsızlık tarafıyla örtüşüyor. Bu eki dönmek fiiline eklediğimizde dönelemek, devamlı ve belirsiz yönde dönüşüp durmak anlamına geliyor. Bunu eylem adına çevirmek için de -İm^[4] ekini getirerek devamlı ve belirsiz yönde dönüşüp durma anlamında dönelem kelimesini elde ediyoruz.

.

Anlam olarak en doğrusu dönüşelem olurdu ama bir kelimenin anlam doğruluğunun yanı sıra telaffuz ve his olarak da uygunluğu ya da en azından aykırı olmaması da benimsenmesinde önemli. Benim kulağıma garip geldi, siz ne dersiniz bilmem.

Aynı işlemi evirmek için yaparsak evrelenim olurdu. Ama yukarıda saydığım kusurlarının yanında burada bir de sanki evre kelimesinden türemiş gibi bir his de veriyor. Basamaklanmak gibi.

O yüzden en uygunu bence dönelem.